منصور قربانی- فرانک پروین‌‌پور

در ایران نیز از همان آغاز تاریخ، استفاده از گوهرها و زیورها معمول بوده است. آبادانی کشور ثروتمند بودن و علاقه‌مندی مردم این سرزمین به زندگانی پرتجمل و باشکوه توام با زیبایی‌پسندی، همواره گوهرها و زیورها را مورد توجه مردم ایران قرار داده است. کتاب‌ها و دیوان‌های ادبی ما، همانند شاهنامه فردوسی و دیوان حافظ، پر از نام گوهرها و زیورهای گوناگونی است که نیاکان ما آنها را شناخته بودند و به کار می‌بردند. پیدایش شاهنشاهی‌های بزرگ و نیرومند و تشکیل دربارهای باشکوه و ثروتمند در طول تاریخ ایران، ‌باعث گرد آمدن گوهرهای گرانبها و نایاب در گنجینه‌های ایران شده و گوهرشناسی و گوهرتراشی و گوهریابی همواره در این سرزمین رواج داشته و مورد توجه خاص مردم بوده است. نگاهی به فراوانی جواهرنامه‌هایی که در سده‌های گوناگون به نام شاهان و نامداران ایران نگاشته شده است و نشانه‌های فراوان از گوهرها و گوهرسنگ‌های قیمتی (gemstone) که در موزه‌ها نگهداری می‌شود، بهترین گواه این توجه و علاقه است.

اینک به تعدادی از گوهرهایی که ایرانیان می‌شناختند و استفاده می‌کردند، اشاره می‌شود:

فیروزه

همان‌گونه که پیشتر اشاره شد، فیروزه از ۷ هزار سال پیش در ایران شناخته شده بود. نمونه‌ای که در کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده، نشان می‌دهد که فیروزه در هزاره دوم پیش از میلاد، در ایران به عنوان سنگ زینتی استفاده می‌شد. در کتاب‌های تاریخی ایران مانند تنسوق نامه ایلخانی، عرایس الجواهر و... که درباره مواد معدنی می‌باشند، درباره فیروزه بیش از همه موارد بحث شده است. در این کتاب‌ها به جز معدن فیروزه نیشابور، از معادن فیروزه کرمان، زنجان، دامغان، فرغانه، خوارزم، غزنین و... نیز یاد شده است.

یاقوت (یاکند یا کروندوم قرمز)

شواهد تاریخی نشانگر آن است که یاقوت از پیش از اسلام در ایران شناخته شده است. از قول سلمان فارسی نقل می‌کنند که خداوند یاقوت را در روز نوروز برای زینت مردمان و زبرجد را در روز ورجان بیافرید و این دو روز را بر دیگر روزهای سال برتری داد.

در سیاست نامه خواجه نظام‌الملک آمده است که انوشیروان دهان موبدی را که به او خبر خوش داده بود، پر از یاقوت و مروارید و گوهر کرد. به گفته بلعمی، پایه‌های تخت انوشیروان از یاقوت بوده است.معادن یاقوت تاکنون در ایران یافت نشده است، ولی در سرزمین قزاقستان که متعلق به ایران آن روزگار بوده،‌از معادن یاقوت یاد شده است.

زمرد

زمرد در دوره ساسانیان مورد توجه بوده است. در کتاب‌های کانی‌شناسی قدیم، بسیاری از کانی‌های سبز را زمرد می‌دانستند، از جمله: زبرجد، مالاکیت، یشم و اوواروویت (گارنت کروم‌دار) و...

لاجورد

لاجورد در دوره مادها فراوان بوده و معدن آن را نزدیک کوه دماوند می‌دانستند. اما تاکنون در منطقه دماوند نشانی از این کانی دیده نشده است. در دوره هخامنشی، لاجورد را «کبوتکه» می‌نامیدند. در دوره ساسانی، مصرف آن زیادتر شد، به گونه‌ای که سقف طاق تیسفون و همچنین مجسمه‌های مختلف از لاجورد ساخته شده بود. احتمال دارد که در ایران، آزوریت را به جای لاجورد به کار می‌گرفتند. البته در بدخشان که جزو سرزمین ایران آن زمان بوده، لاجورد فراوان است.

مالاکیت

مالاکیت که به «دهنه» مشهور است، بسیار پیش از دوره هخامنشی در ایران شناخته شده بود. در نوشته‌های آشوری اشاره شده که ایرانیان مالاکیت را احیا و از آن مس به دست می‌آوردند. در دوره ساسانی و هخامنشی، از این ماده ظروف و زینت‌آلات می‌ساختند.

ژادئیت (یشم)

براساس آثاری که از کاوش‌های باستان‌شناسی در اروپا به دست آمده،‌در دوره پیش از تاریخ از یشم استفاده می‌شد و از آن زینت‌آلات، ظروف، دسته کارد و... می‌ساختند. پزشکان ایرانی معتقد به خاصیت دارویی آن بوده و این کانی را برای معالجه امراض کلیه، مفید می‌دانستند.

زیر کن

به گمان زیاد، کلمه زیر کن ریشه ایرانی دارد و از زرگون گرفته شده، زیرا بلورهای زیبای زیرکن، رنگ زرد یا همان زرین طلایی دارند و در فارسی به آن زرگون گفته شده است.

لعل

در بین پژوهشگران ایرانی بر روی نام لعل اختلاف نظر است. عده‌ای گروه گارنت را لعل می‌دانند و عده‌ای دیگر گروه اسپینل را. اما ویژگی‌هایی که در کتاب‌های تاریخی برای لعل برشمرده‌اند، با اسپینل همخوانی دارد. به هر حال ایرانیان کانی‌ها را از قدیم می‌شناختند و از معادن لعل بدخشان در کتاب‌های تاریخی یاد شده است.

جمست، عقیق، در کوهی

این گروه از کانی‌های سیلیس را ایرانیان از قدیم می‌شناختند. در کتاب‌های قدیمی چگونگی به کارگیری آنها بحث شده و از معادن آنها یاد کرده‌اند.

به کارگیری هیدروکربن‌ها در ایران

قیر

قیر یکی از مواردی است که بشر هزاران سال پیش از میلاد آن را شناخته است. قدیمی‌ترین آثار قیر که در کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده، مربوط به منطقه‌ای به نام علی‌کش نزدیک اندیمشک است. در این منطقه، خانه‌هایی گلی وجود دارد که باستان‌شناسان عمر آنها را ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌دانند و کف این خانه‌ها با نوعی حصیر قیر اندود پوشانده شده است.

کنزیاس مورخ یونانی و طبیب اردشیر دوم هخامنشی، درباره استخراج قیر در بابل می‌نویسد: «اگر چه مناطق بابل فراوان و شگفت‌انگیز است، از همه شگفت‌تر مقدار کثیری قیر است که از این سرزمین به دست می‌آید.»پلین نیز استفاده از قیر به جای ملات در ساختمان‌ها و دیوارهای شهر بابل را تایید می‌کند. لذا قیر پیشینه‌ای بس طولانی‌تر از نفت دارد و از زمان‌های قدیم، بشر، به ویژه اهالی سرزمین پهناور ایران آن را شناخته و از آن استفاده می‌کردند.

نفت

نفت در ایران دارای سابقه تاریخی است. در دوره هخامنشیان، نفت برای روشنایی و موارد طبی و حتی در جنگ‌ها به عنوان یک سلاح استفاده می‌شد.

آتش در کیش ایرانیان باستان، مقدس بوده و ایزد نگهبان آتش را آذر نامیده‌اند. چشمه‌های گاز طبیعی را که در اثر آذرخش و یا هر علت دیگر آتش می‌گرفتند، آتش جاودان می‌دانستند و برگرد آن آتشکده‌ها را بنا می‌کردند. هنوز این آتش‌های جاودان را می‌توان در پاره‌ای از جاها دید. نمونه وار در شمال رامهرمز در دشت دنا، در نزدیکی روستای تشی، تپه‌ای به این نام (تشی) وجود دارد، که گاز در چند نقطه، از سازند گچساران خارج می‌شود و همواره شعله‌ور است.

از قدیمی‌ترین اسناد مدون پیرامون نفت در ایران، تاریخ هرودت مورخ یونانی است که در سده پنجم پیش از میلاد نگاشته شده و در آن چنین آمده است: «در توابع شوش، در محلی به نام اردریکا، چاه‌هایی وجود دارد که با چرخ و مشک از آنها نفت استخراج می‌کنند و شیوه کار، آن بود که مایع استخراج شده را که شامل قیر و نفت و آب نمک است در مخزنی انبار کنند. پس از مدتی قیر و آب نمک ته‌نشین شده و نفت بر روی آن به صورت مایعی باقی می‌ماند.» همچنین از نفت اران در شمال رود ارس (بادکوبه) یاد کرده است.

پروکوپیوس (Procopius) مورخ سده ششم میلادی امپراتوری بیزانس، در حمله رومیان به فرماندهی بلیزاریوس (Belisarius) به قلعه پترا (Petra) واقع در قفقاز شرکت داشته و دفاع ایرانیان را با اسلحه نفتی شرح داده و چنین می‌نویسد:

«سربازان ایرانی کوزه‌های بی‌شمار مملو از نفت و گوگرد را آتش زده و بر سر رومیان مهاجم پرتاب می‌کردند و با آن اسلحه، حریقی را دامن زدند که تقریبا همه چیز را سوزاند.»

Ammianus Marcellinus مورخ مشهور رم در قرن دوم میلادی که به همراه Jolian امپراتور رم در جنگ با شاهپور دوم آمده بود، می‌نویسد: «ایرانیان برگ‌های مخصوصی را در روغن می‌خیساندند و سپس ماده‌ای به نام نفت به آن می‌افزودند. سپس تیرهای جنگی را به آن آغشته کرده و آتش زده و به طرف ما با دقت و آهسته پرتاب می‌کردند که آتش آن خاموش نشود و این تیرها به هر کجا که می‌نشستند آتشی را برپا می‌کردند با آب خاموش نمی‌شد و فقط خاک و شن آن آتش را می‌خواباند.»

منابع:

۱- اسمیرنوف، ۱۹۸۳، زمین‌شناسی ذخایر معدنی، ترجمه علی‌پور، ۱۳۶۷، مرکز نشر دانشگاهی.

۲- زاوش، م.، ۱۳۴۸، کانی‌شناسی در ایران قدیم (جلد اول و دوم)، پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی.

۳- علی‌پور، ک. ۱۳۷۲، تاریخ دانش زمین‌شناسی و معدن در ایران، طرح تدوین کتاب، سازمان زمین‌شناسی کشور.

۴- قربانی، م.، در دست انتشار، زمین‌شناسی اقتصادی ایران، سازمان زمین‌شناسی کشور.

۵- قربانی، م.، ۱۳۸۰، گوهرشناسی و تاریخ گوهر در ایران، جزوه درسی، دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی.