صندوق‌های سرمایه‌گذاری ترکیه
مریم اسکندری‌دانا*
مقاله مندرج در صفحه دربرگیرنده کلیه قوانین صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ترکیه و صندوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی همچنین وضعیت پرتفوی آنها که تحت قوانین Investment fund cerificate ترکیه هستند، است. افزون بر این مقاله با تاکید بر قوانین جدید ترکیه از مارس ۲۰۰۴ تهیه شده است. هدف از تهیه و انتشار این مقاله، ارائه راهکار و پیشنهاد روشن در زمینه سرمایه‌گذاری نیست، ولی می‌تواند مثمرثمر باشد.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ترکیه
اولین بار صندوق‌های سرمایه‌گذاری در قرن سیزدهم به واسطه تبدیل تراست‌ها به صندوق سرمایه‌گذاری مشاع (یونیت تراست‌ها) در انگلستان به وجود آمدند. هدف اصلی تاسیس صندوق سرمایه‌گذاری، مدیریت سرمایه کوچک و سرمایه‌گذاری در محیطی با ریسک اندک بوده که با انگیزه هدایت این سرمایه‌ها به بخش مولد راه‌اندازی و توسعه پیدا کردند.
در ترکیه، تعداد و ارزش صندوق‌های سرمایه‌گذاری، که اساس مدیریت سبد سهام را شامل می‌شود، از سال 1986 برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفت و آمارها رشد صعودی را نشان می‌دهد. به‌طور کلی با توجه به قابلیت نقدشوندگی، سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها مورد اقبال گسترده‌تر قرار گرفته است. صندوق‌های سرمایه‌گذاری ترکیه که با اتکا به قوانین بازار سرمایه (CML) به وجود آمده‌اند، به عنوان موسسات و شرکت‌هایی در نظر گرفته می‌شوند که مشمول مالیات شرکت‌های بورسی (CT) نیز هستند.
از طرف دیگر، درآمد پرتفوی صندوق‌های سرمایه‌گذاری به منظور گسترش بازار سرمایه‌گذاری در ترکیه، معاف از مالیات بر شرکت‌ها هستند. بر سود نقدی این صندوق‌ها، مالیاتی در دامنه صفر درصد تا ۱۰درصد، (با توجه به ساختار پرتفوی آنها) وضع می‌شود، به علاوه صندوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی که واجد شرایط صندوق‌های سرمایه‌گذاری غیربومی (NRIF) باشند، با توجه به درآمد سرمایه‌گذاری پرتفوی که از طریق معاملات آنها در ترکیه به دست آمده، نیز شامل قوانین مشابه مالیاتی می‌شوند، زیرا صندوق‌های سرمایه‌گذاری ترکیه بر پایه پیش‌نیازها و اهداف خاصی بنا نهاده شده که با هدف رشد جریان مالی خارجی به داخل پایه‌ریزی شده‌اند. چنین صندوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی‌، در صورت فروش یا عدم فروش اوراق مشارکت صندوق سرمایه‌گذاری‌هایشان در ترکیه، تحت عنوان صندوق‌های سرمایه‌گذاری غیربومی در نظر گرفته می‌شوند و از مزایای اعطا شده به صندوق‌های سرمایه‌گذاری غیربومی بهره‌مند می‌شوند.
انواع اصلی صندوق‌های سرمایه‌گذاری ترکیه
صندوق‌های سرمایه‌گذاری ترکیه می‌توانند براساس دسته‌بندی‌های متعدد تاسیس شوند.
1 - صنـــــدوق‌هــــــــای اوراق قرضه و رسیدهای بانکی (Bonds& Bills funds): صندوق‌هایی که 51درصد پرتفوی خود را در اوراق قرضه عمومی خصوصی سرمایه‌گذاری می‌کنند.
۲ - صندوق‌های سهام (Stock Funds): صندوق‌هایی که ۵۱درصد پرتفوی خود را در سهام شرکت‌های ثبت شده در ترکیه (که موسسات خصوصی رانیز در بر می‌گیرد) سرمایه‌گذاری می‌کنند.
3 - صندوق‌های بخش (Sector Funds): صندوق‌هایی که 51درصد پرتفوی خود را در گروه اوراق قرضه دولتی موسسات در بخش خاص سرمایه‌گذاری می‌کنند.
۴ - صنـــــدوق مشـــــاع (Participation funds): صندوق‌هایی که ۵۱درصد پرتفوی خود را در اوراق بهادار تایید شده توسط بورس ترکیه سرمایه‌گذاری می‌کنند.
5 - صندوق‌های گروهی (Group funds): صندوق‌هایی که 51درصد پرتفوی خود را در گروه خاصی از اوراق بهادار سرمایه‌گذاری می‌کنند.
۶ - صندوق‌های اوراق خارجی (Foreign Securities Fund): صندوق‌هایی که ۵۱درصد پرتفوی خود را در بخش‌های اوراق خصوصی و عمومی خارجی سرمایه‌گذاری می‌کنند.
7 - صندوق‌های طلا و سایر فلزات قیمتی: صندوق‌هایی که 51درصد پرتفوی خود را در طلا یا سایر فلز‌های قیمتی سرمایه‌گذاری می‌کنند و ابزارهای بازار سرمایه مبادلات داخلی یا بین‌المللی خود را براساس این فلزات گرانبها انجام می‌دهند.
۸ - صندوق‌هــــــــای مرکب (Composite Funds): صندوق‌هایی که تمام پرتفوی خود را حداقل در دو مورد از صندوق‌های ذیل سرمایه‌گذاری می‌کنند. یعنی ابزارهای بدهی(debt instruments) طلا یا سایر فلزات ارزشمند و ابزارهای بازار سرمایه به شرط آنکه ارزش هر مورد کمتر از ۲۰درصد کل پرتفوی نباشد.
9 - صندوق‌های نقدینه (Liquid Funds): صندوق‌هایی که تمام پرتفوی خود را در ابزارهای بازار سرمایه با سررسید کمتر از 90روز سرمایه‌گذاری کنند.
۱۰ - صندوق‌های متغیر (Variable Funds): صندوق‌هایی که تمام پرتفوی آنها شامل هیچ یک از موارد بالا نشود (با توجه به محدودیت‌های پرتفوی)
11 - صندوق‌های شاخص (Index Funds): صندوق‌هایی که 80درصد پرتفوی خود را روی شاخص مورد تایید هیات مدیره بورس ترکیه یا گزیده‌ای از آنها که ضریب همبستگی حداقل 90درصد بین ارزش واحد سهام و ارزش شاخص را دارا باشند، سرمایه‌گذاری می‌کنند.
۱۲ - صندوق‌های خصوصی (Private Funds): صندوق‌هایی با گواهینامه‌ مشارکت که به صورت شخصی باشند.
در بین انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری مزبور در بالا انواع بسیار مقبول در ترکیه عبارتند از: صندوق‌های اوراق‌قرضه و رسید بانکی، صندوق‌های سهام و صندوق‌های مرکب.
اساس قانونی بازار سرمایه در ترکیه
بازار سرمایه در ترکیه بر اساس قوانین بازار سرمایه طراحی شده است. هدف قوانین بازار سرمایه تنظیم، کنترل و ایجاد امنیت در عملکرد بازار سرمایه به منظور حمایت از حقوق و سود سرمایه‌گذاران است. با توجه به مصوبه‌های قوانین بازار سرمایه در سال 1981، دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌ها از سوی هیات‌مدیره بورس ترکیه به چاپ رسیدند که تنها مرجع قانونی عمومی مستقل برای کنترل، هدایت و نظارت در بازار سرمایه و موسسات بازار سرمایه است با این حال کد بازرگانی ترکیه (مصوب 1956)، تاسیس و عملکرد شرکت‌ها را قانونمند کرده است و به طور کل حواله‌های بانکی تجاری و مبادله حواله‌ها را تحت‌نظارت و کنترل دارد. بنابراین شرکت‌های سهامی مرتبط وابسته به قوانین بازار سرمایه باید تحت قوانین کد بازرگانی (در مواردی که در قوانین بازار سرمایه، تدابیر خاصی اندیشیده نشده است) عمل کنند. علاوه‌بر قوانین مزبور، قانون مهم دیگری که بر عملکرد بازار سرمایه تاثیر می‌گذارد، ماده 32 قانون تجارت است که در مورد حمایت از ارزش پولی ترکیه است.
این ماده در آگوست ۱۹۸۹ به تصویب رسید که هدف اصلی از تصویب آن آزادی عمل سرمایه‌گذاران در نظام اقتصادی بوده و نه تنها اجازه سرمایه‌گذاری خارجیان در اوراق قرضه ترکیه را می‌دهد، بلکه خروج سرمایه‌های داخلی به بازار اوراق قرضه خارجی از مجرای واسطه‌های مالی را نیز مورد تایید هیات‌مدیره بورس ترکیه قرار داده است. به علاوه بر اساس ماده ۱۳، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی می‌توانند آزادانه به خرید و فروش سهام، سایر اوراق بهادار از طریق بانک‌ها، یا موسسه‌های واسطه، (مورد تایید قوانین بازار سرمایه)، اقدام کند. البته نیازی هم به اجاره‌نامه یا اطلاع‌رسانی قبل یا بعد مبادلات نیست. بر اساس قوانین سرمایه‌گذاری خارجی، اگر صندوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی غیربومی در یک شرکت ترکیه‌ای ۱۰درصد یا بیشتر سهام داشته یا قدرت رای‌گیری را دارا باشند، باید حداکثر ظرف مدت یک ماه هیات‌مدیره صندوق سرمایه‌گذاری خارجی (FID) را از موضوع مطلع گردانند.


تعریف صندوق سرمایه‌گذاری
بر اساس تعریف قوانین بازار سرمایه، صندوق سرمایه‌گذاری ابزاری است برای مدیریت پرتقوی در بازار سرمایه، املاک و مستغلات، طلا یا سایر فلزات با ارزش، از طریق جمع‌آوری وجوه عمومی که دارندگان گواهینامه آن با توجه به اصل توزیع متناسب ریسک دارای حق رای هستند.
صندوق سرمایه‌گذاری دارای وجاهت قانونی نیست دارائی‌های آن از دارایی‌های موسس آن متفاوت است. دارایی‌های یک صندوق سرمایه‌گذاری برای هیچ منظوری به جز مواردی که بر اساس قانون بازار سرمایه مشخص شده و به عهده موسسان طبق اساسنامه صندوق گذاشته شده، نباید به کار گرفته شود. دارایی‌های چنین صندوق‌هایی تحت‌ هیچ عنوان برای ضمانت و رهن تحت مالکیت اشخاص دیگر قرار نخواهند گرفت. موسس، صندوق را به نحوی مدیریت و نظارت می‌کند که از حقوق صاحبان سهام حمایت و حراست کند. مسوولیت حفاظت و امنیت دارایی صندوق، به عهده موسس است.
قانونگذاری بازار سرمایه
فرآیند تاسیس، نظارت بر عملکرد صندوق سرمایه‌گذاری ترکیه، عرضه عمومی سهام و سایر موارد مورد نیاز افشای عمومی براساس مصوبه‌ها، از سوی هیات‌مدیره بورس ترکیه اعمال می‌شود. به علاوه، به جز صندوق سرمایه‌گذاری ترکیه، بازار سرمایه (CMLeg) بر صندوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی (که با صندوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی که اوراق خود را در بازار ترکیه به فروش می‌رسانند و متفاوت نیز هستند) نظارت می‌کند.
مراحل اصولی و قانونی ثبت و فروش سهام توسط صندوق سرمایه‌گذاری خارجی که با صدور گواهینامه در ترکیه، اقدام به تامین وجوه سرمایه‌گذاری می‌کنند باید مطابق قوانین رایج هیات‌مدیره بورس ترکیه باشد از سوی بازار سرمایه (CMLeg) صادر شود. همچنین بازار سرمایه (CMLeg) به تعریف صندوق‌های سرمایه‌گذاری غیر بومی‌ها که گواهینامه مشارکت خود را در ترکیه نمی‌فروشند و تنها به مشارکت در سرمایه‌گذاری پرتفوی در ترکیه اکتفا می‌کنند، اقدام می‌کند.
بر همین اساس، بخشنامه شماره یک هیات‌مدیره بورس ترکیه، سرمایه‌گذاران غیر بومی در پرتفویی که تحت نظارت مقرراتی مانند سرمایه‌گذاری ترکیه هستند را مشمول قانونگذاری مالیاتی (شامل قانون‌های مالیاتی) می‌داند. همچنین براساس مصوبه ۴۵ وزارت اقتصاد ترکیه (Mof) سرمایه‌گذاران غیر بومی که مشمول قوانین مالیاتی می‌شوند. طبق قوانین بازار سرمایه، وجود هر نوع قانون دیگری برای (صندوق‌های سرمایه‌گذاری غیر بومی‌هایی که سهام خود را در ترکیه نمی‌فروشند) را غیر ضروری می‌داند.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری ترکیه
به منظور ایجاد یک صندوق سرمایه‌گذاری موسس باید جهت اخذ اجازه از هیات‌مدیره بورس ترکیه براساس قوانین موجود داخلی صندوق و مدارک مورد نیاز هیات‌مدیره بورس ترکیه، با آنجا تماس بگیرد. در صورت تمایل بانک‌ها و شرکت‌های بیمه به ایجاد صندوق، هیات‌مدیره بورس ترکیه مراتب را به اطلاع هیات نظارت و قانونگذاری بانک‌ها می‌رساند و همچنین موضوع را با معاون خزانه‌داری نیز در میان می‌گذارد. قوانین داخلی یک قرارداد الحاقی، شامل قوانین کلی عملکرد با توجه به امنیت و مدیریت صندوق پرتفوی براساس قوانین تملک سپرده و موافقت وکالتنامه‌ای مابین موسس، سرپرست و مدیر پرتفوی است. پس از تایید قوانین داخلی صندوق توسط دفتر اسناد رسمی، باید در دفتر ثبت محلی منطقه موسس نیز به ثبت برسد.
حداقل میزان سرمایه صندوق تاسیس نباید کمتر از 570/2میلیارد لیر ترکیه (TL) باشد (اعتبار این آمار برای سال 2004 است).
ثبت گواهینامه مشارکت در صندوق سرمایه‌گذاری
تقاضاها به هیات‌مدیره بورس ترکیه ارائه می‌شوند، به منظور صدور و ثبت گواهینامه مشارکت برای پیشنهادهای عمومی و یا خصوصی بخشنامه‌ای که جزئیات لازم را دارا باشد و تمامی اطلاعات مورد نیاز صندوق را در بر بگیرد باید توسط مقامات رسمی تهیه و امضا شود و براساس استانداردهای موجود تهیه شده باشد و در نهایت جهت تایید نهایی تقدیم هیات‌مدیره بورس ترکیه شود هیات‌مدیره بورس ترکیه تقاضای ارائه شده را به منظور مطابقت آن با بخشنامه‌ها و اطلاعات مورد نیاز قانونگذاری در چارچوب قوانین عمومی مشخص مورد بررسی قرار می‌دهد و در نهایت گواهینامه مشارکت را به ثبت می‌رساند. اطلاعیه مورد تایید هیات‌مدیره بورس ترکیه باید در اداره ثبت بازرگانی شهری که در دفتر اصلی موسسه وجود دارد نیز به ثبت برسد و در TTRG اعلام شود. سپس انتشار بخشنامه گواهینامه مشارکت به سرمایه‌گذاران داده می‌شود.
موسسان
بانک‌ها، موسسات واسطه، شرکت‌های بیمه، موسسات مستمری و بازنشستگی بدون هیچ محدودیت در قوانین‌شان و صندوق‌های بازنشستگی موجود براساس بند مشروط 20 قانون شماره 506، می‌توانند با اخذ اجازه از هیات‌مدیره بورس ترکیه اقدام به ایجاد صندوق کنند. موسس مسوول کامل مدیریت و ارائه سهام و حفظ ارزش سهام با توجه به اصول تنوع و ریسک و مالکیت سپرده(1) خواهد بود.
مدیریت پرتفوی
مدیریت دارایی‌های صندوق توسط شرکتی (مدیر) است که توسط موسسان تعیین می‌شود. هیات‌مدیره بورس ترکیه قوانین جزئی مدیریت پرتفوی و ساختار کلی پرتفوی را به شرح زیر مشخص می‌کند:
حوزه فعالیت‌های صندوق سرمایه‌گذاری
صندوق سرمایه‌گذاری، شامل دارایی‌هایی است که از طریق وجوه جمع‌آوری شده از عموم به ازای گواهینامه مشارکت در پرتفوی ایجاد شده باشد و شامل ابزار زیر براساس قوانین تنوع ریسک‌پذیری و مالکیت دارایی از طرف سرمایه‌گذار باشد.


1) سهام شرکت‌هایی که در ترکیه تاسیس شده‌اند از جمله شرکت‌های دولتی که خصوصی شده، ابزار‌های بدهی‌ بخش‌های خصوصی و عمومی شامل قوانین بخش دیوان عمومی.
۲) ابزار بدهی بخش عمومی و خارجی و سهامی که امکان خرید و فروش آنها تحت چارچوب ماده ۳۲ صندوق حمایت از ارزش پول ترکیه وجود داشته باشد.
3) طلا و سایر فلزات ارزشمند که در بازار‌های داخلی و بین‌المللی و همچنین در بازار‌های سرمایه‌ای نیز مبادله می‌شوند.
۴) سایر ابزار بازار سرمایه مورد تایید هیات‌مدیره بورس ترکیه، مثل repo، قرارداد‌های اختیار معامله و آتی. صندوق‌های سرمایه‌گذاری نمی‌توانند در هیچ تجارتی به جز سرمایه‌گذاری در پرتفویی که شامل ابزار یاد شده هستند، مورد استفاده قرار بگیرند. به علاوه، محدودیت‌هایی نیز وجود دارد که هیات‌مدیره بورس ترکیه در رابطه با حوزه فعالیت‌های سرمایه‌ای به آنها پرداخته است. برخی از مهم‌ترین این محدودیت‌ها و قوانین در زیر آورده شده است:
- خرید و فروش دارایی مورد معامله در بورس باید تنها از طریق معامله در بورس صورت بگیرد.
- صندوق‌های موجود که با هدف تامین سهام پرتفوی موجود هستند، باید در معاملات سهام یا کالا و قرارداد‌های بعدی با توجه به دارایی‌های ارزش مالی خارجی، طلا یا ابزار بازار سرمایه لحاظ شده و مورد استفاده قرار گیرند. اگرچه، قیمت نهایی پرداختی به عنوان Permium برای چنین ابزار فرعی پرداخت می‌‌شود، نباید از ۵درصد کل ارزش سهام پرتفوی بیشتر باشد.
- تنها صندوق‌های نوع A می‌توانند در مبادلات repo در بازار بورس استانبول (ISE) و یا بازار repo و revers repo برای تامین نقدینگی موردنیازشان از طریق بازخرید گواهینامه‌های مشارکت شرکت کنند و البته این معاملات نباید از 10درصد ارزش بازاری و اوراق بهادار موجود در پرتفوی آن بیشتر شود.
- صندوق‌ها اجازه شرکت در معاملات اختیار فروش و margin trading را ندارند.
محدودیت‌های مدیریت پرتفوی
- مدیر موظف به حمایت از دارایی هریک از صندوق‌ها است و نباید به مبادلاتی برخلاف دارایی و سود یک صندوق سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذار به نفع صندوق دیگر و یا سرمایه‌گذاری دیگر که تحت مدیریت خود دارد، اقدام کند.
- مدیر نمی‌تواند به خرید دارایی‌های بالاتر از ارزش پرتفوی صندوق و فروش دارایی‌ها زیر ارزش بازار پرتفوی صندوق مبادرت ورزد.
- مدیریت نباید به منظور سود شخصی یا مصالح شخصی اقدام به خرید و یا فروش دارایی در پرتفوی صندوق کند. مدیریت موظف به مراقبت و هوشیاری کامل در ضمن صدور دستور در مورد صندوق سرمایه‌گذاری است. در مواردی که تحت عنوان صندوق خاصی اقدام به خرید یا فروش می‌کنند، استراتژی‌های کلی صندوق که توسط قرارداد مدیریت پرتفوی و تصمیم‌های کلی موسسان تدوین شده‌اند، باید مدنظر قرار گیرند.
- هیچ ضمانت کتبی و شفاهی برای بازده سبد سهام صندوق وجود ندارد.
محدودیت‌ها و قوانین پرتفوی صندوق سرمایه‌گذاری
- بیش از 10درصد ارزش پرتفوی صندوق سرمایه‌گذاری نمی‌تواند به عنوان ضمانت یک شرکت سهامی خاص مورد استفاده قرار گیرد.
- یک صندوق سرمایه‌گذاری خاص، نمی‌تواند بیش از ۹درصد کل سرمایه یا حق رای را در هر شرکت سهامی به خود اختصاص دهد. یک صندوق سرمایه‌گذاری خاص که متعلق به موسسه مشخصی هست و تحت نظارت مدیریت نیز قرار دارد، نمی‌تواند حداکثر بیش از ۲۰درصد سرمایه و یا حق رای را در هر شرکت به خود اختصاص دهد.
- حداکثر اوراق بهادار صادره، به طور مشارکت مستقیم و یا غیرمستقیم، از طرف موسس و یا مدیریت حداکثر از 20درصد پرتفوی صندوق نمی‌تواند بیشتر باشد.
- صندوق‌های سرمایه‌گذاری حداکثر اجازه قرض دادن و یا واگذاری ۲۵درصد ارزش سهام ضمانتی پرتفوی خود را در هر زمانی و یا قرض گرفتن مقدار مشابه را دارند. قرض دادن و یا گرفتن مبادلات حداکثر می‌تواند برای مدت ۹۰روز کاری انجام بگیرد. قرض دادن پرتفوی تنها در صورت بازگشت ۱۰۰درصد مبلغ وثیقه (و یا به میزان معادل آن از محل ابزاری امانی و قرض‌های دولت محلی)، در برابر وجه‌ تضمین وام موجود در حساب سهام سرپرست، امکان‌پذیر است. در صورتی که مبلغ وثیقه کمتر از ۸۰درصد ارزش بازاری مورد قرض گرفته شده باشد، مدیریت صندوق باید درخواست تکمیل میزان وثیقه را کند.
در قرض دادن و یا گرفتن معاملات که در آنها صندوق سرمایه‌گذاری گروه خاصی را شامل می‌شود، مدنظر گرفتن و لحاظ کردن مقرراتی برای فسخ یک‌جانبه قرارداد توسط صندوق الزامی است.
سرپرستی
دارایی‌های پرتفوی صندوق باید تحت‌ سرپرستی مشخص در چارچوب اساسنامه و قوانین مورد توافق سرپرستی قرار بگیرد.
*کارشناس تالار معاملات کرج