شهرهای هزاره سوم چه ویژگی‌هایی دارند؟
زیباسازی در فضاهای شهری
شهر یک ا ثر هنری بزرگ ا ست که آفرینندگانی به وسعت خود و به تعداد جمعیتش دارد . (کریستوفر الکساندر) آیا می دانید نقش تزیینات و هنر در زیباسازی فضای شهری چیست؟
آیا می دانید مردم و هنرمندان یک شهر، چه وظیفه بزرگی در برابر شهر و محله خود دارند؟
آیا می دانید که شهرهای جهان در حال رقابت برای رشد و توسعه کیفی زندگی شهری هستند؟
و آیا می دانید چه تعدادی از طراحان و هنرمندان بزرگ جهان در زمینه زیباسازی و هنرآفرینی در فضای شهری مشغول بکار هستند؟
نقش شما به عنوان طراح ، مدیر و یک فرد تاثیرگذار در این میان چیست؟
فضای شهری و محله خود را با فضای داخل منزل مقایسه کنید. همانطور که می بینید، ابزار و وسایل مختلفی در خانه وجود دارد که هر کدام برای کار خاصی ساخته شده و نیازهای شما را برای انجام فعالیت های مختلف برآورده می سازد. خانه شما به اصطلاح مبله است، یعنی اثاثیه و تجهیزات لازم برای زندگی در فضای خانه فراهم است. وقتی شما یک آپارتمان مبله اجاره می کنید، بد ین معنا است که وسایل ابتدایی زندگی در آن وجود دارد. تجهیزاتی مانند میز و صندلی، یخچال و اجاق گاز، کفپوش و روشنایی و بسیاری دیگر، درست مانند یک هتل معمولی که می توانید فقط با کیف وسایل شخصی‌تان به آنجا نقل مکان کرده و درآن سکونت کنید.
یک شهر مبله نیز همین معنی را دارد، یعنی کلیه وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای زندگی شهری درآن فراهم است و به آنها امکانات و تسهیلات شهری یا " مبلمان شهری "گفته می‌شود.
وسایلی مانند : آبخوری، نیمکت، ایستگاه اتوبوس و تاکسی، پل عابر پیاده، تابلوهای شهری، نرده و جداکننده ها، سطل زباله، کفپوش و کف‌سازی، وسایل زمین بازی کودکان و بسیاری دیگر که بیش از یکصد مورد را دربر می‌گیرد.
تمامی اینها، نیاز کاربردی مردم و گردشگران را فراهم می‌آورد. در این میان ، تاثیرات هنر و زیبایی شناسی بر روح و روان انسان ها نیز اهمیت بسیار دارد. همانگونه که در فضای خانه به تغییر رنگ دیوارها، نصب تابلوهای نقاشی، مجسمه و تزیینات اهمیت می دهید، فضای شهری هم برای آرامش و نشاط روحی شهروندان و تاثیر‌گذاری مثبت ، نیازمند آثار فرهنگی ، هنری و هویت بخشی است.
شهر، تنها شامل بناها نیست، بلکه فضای بین ساختمان ها، کوچه، میدان، فضای سبز، عناصر پرکننده، کاربری ها و حضور و همراهی مردم است که موجودیت شهر را می‌سازد و به آن بها می‌دهد. مردم فعالیت های خود را در قالب سه پهنه زندگی، کار وتفریح در فضاهای عمومی انجام می‌دهند. چهره شهر مانند موزه و نگارخانه‌ای است که هر روز نمایشگاه آثار متنوع مردم و منظر تاریخ و فرهنگ تمدن بشری است.
فضای شهر، محیط زندگی شهروند را تشکیل می‌دهد. بنابراین مدیران، طراحان و ا فراد متخصص باید محیط را به گونه‌ای تجهیز کنند که شرایط زندگی و زیست محیطی آن از "سطحی عالی" برخوردار باشد.
امروزه شهرها مانند شرکت ها با هم به رقابت می‌پردازند : تلاش برای زیباتر شدن، کارآمد بودن و ارائه هویتی با ارزش، چرا که در این صورت قادر خواهند بود توجه جهانی، جذب گردشگر و بازار سرمایه و استعداد را به خود اختصاص دهند.
به همین دلیل، رشد و توسعه "کیفیت زندگی شهری" و نگاه "انسان مدارانه" مورد توجه قرار گرفته است.
کیفیت، مفهومی چند وجهی است که از طریق "واقعیت فیزیکی موجود" مانند "زیبایی محیط و اجزای آن" و "پاسخگویی به نیاز انسان ها"، درذهن و روان آدمی شکل می گیرد و تبدیل به تجربه ای مطلوب و خوشایند می‌گردد.
"کیفیت فضای شهری" یعنی "ترکیب بندی فضاهای باز و بسته"، به گونه‌ای که از نظر "عملکرد و زیبایی" ، رضایت بخش باشد.
در یک قرن اخیر، با رشد روز افزون شهرنشینی و با توجه به پیامدهایی که صنعت و نوگرایی در زندگی شهری به همراه داشته است، شاهد از بین رفتن بسیاری از فضاهای ارزشمند شهری و شکل گیری شتاب زده و نسنجیده فضاهای عمومی کنونی در شهرها و در پی آن حضور پدیده حومه نشینی بوده‌ایم.
فضاهای شهری امروزی فقط به مسیر عبور و مرور تبدیل شده اند و کمتر در ابعاد اجتماعی پاسخگوی نیازهای انسان امروزی‌اند. در این میان فضاهایی که مکان آسایش عمومی باشند و باعث آرامش خاطر انسان شوند، نیز حذف شده‌اند.
در حال حاضر، رانندگی به سرگرمی اصلی مردم تبدیل شده و پیاده روی یک هنر فراموش شده است. در حالی که در گذشته ای نه چندان دور، پیاده روی اصلی بود که معماران و طراحان اصیل برمبنای آن به ساخت و ساز محیط و فضاهای دسترسی در فضای باز شهری می‌پرداختند .
مشکل اساسی فضاهای شهری امروز این است که در عرصه‌های وسیع و پیچیده به آسانی نمی‌توان با محیط شهر "روابط حسی مطلوب و دلپذیر" برقرارکرد. هنوز در بسیاری از فضاهای شهری، به روابط و نیازهای انسانی توجه نشده و برای "حضور و استفاده مردم از فضاهای عمومی"، امکانات مفید و با کیفیت، بسیار محدود و ناچیز است. بنابراین قبل از هرگونه مداخله در سطوح کلان شهری، باید اهداف شکل‌گیری و جایگاه پروژه‌های شهری تعریف شود و شاخصه‌های بصری ادراک محیط و کیفیت فضایی مورد بازشناسی قرار گیرد.
واقعیتی که تاکنون به درستی درک نشده این است که در تجهیز فضاهای عمومی و ارتقای کیفیت محیط، هیچ اقدام مؤثر و هوشمندانه‌ای صورت نمی گیرد مگر اینکه بر مبنای شناخت واقعیت باشد. شعار زیبای "شهر ما ، خانه ما" هنگامی عینیت مییابد که شهروند، تاثیرات آن را در محیط مشاهده نماید . به عبارت دیگر، روابطی آشکار در عملکرد سازمان ها و مدیران شهری با زندگی شهروندان نمود پیدا کند.
این امر با بهبود وضعیت کیفی و کمی پروژه‌های انجام شده در سطح شهر و نیز جلب مشارکت مردم در زمینه حفظ، نگهداری و مراقبت از اموال عمومی شهری صورت میپذیرد.
هنر ومعماری ایرانی
شروع تحولات در روند شهرنشینی و شهرسازی ایران را شاید بتوان دوره مشروطیت دانست. البته پیش از آن نیز در زمان قاجار و حتی درزمان صفویه شاهد تاثیرپذیری و الگوبرداری هستیم، به طور مثال ساخت حصار هشت گوش تهران به تقلید از حصار پاریس و یا خیابان کشی ها در تهران زمان قاجار. در معماری شهری قدیم ایران، میدان مرکزی به عنوان کانون محله ها به شمار می آمد ، اما فعالیت های اجتماعی در طول کوچه‌ها نیز ادامه می یافت. برای مثال، زن ها از خانه های مجاور گرد هم جمع می شدند و روی سکوهای جلوی هشتی شان می نشستند. این در حالی بود که بخشی از کارهای روزمره خود مانند بافندگی و دوزندگی را نیز انجام می دادند. این سکوها جزو اولین نشیمن های شهری به شمار می آمد که به دلیل اسفاده مکرر سالمندان ، به آن "پیرنشین" هم می گفتند.
معماری گذشته ما سرشار از ظرافت ها و ریزه کاری‌هایی است که هزاران ایده و خلاقیت را در خود نهفته دارد . تزئینات و کاشی‌کاری‌های داخلی با تناسبات و رنگ بندی خاص خویش در کنار کالبد درونی، فضایی رمزگون را تداعی میکند و هم اکنون نیز ارزش فضایی خویش را حفظ کرده است .
از دیرباز، اصالت زیبایی شناسی، فلسفه هنر و طراحی ایران زمین، در نمونه آثار معماری، صنایع دستی و طراحی باغ و بوستان وجود داشته و به چشم می خورد. بر همین اساس، دکتر محمد پیرنیا، نتایج مطالعاتی خود را درباره طراحی ایرانی که بیشتر نشات گرفته از فضاهای معماری و طرح های ساختمانی است باعنوان " اصول طراحی ایرانی" بیان می کند.
ازنظر او طراحی ایرانی براین اصول استواراست:
مردم‌واری (طراحی انسان مدار)
رعایت تناسب میان اندام‌های ساختمانی بدن انسان و نیازهای انسانی در ساختمان سازی و آرایش معماری.
پرهیز از بیهودگی (نگرش کاربردی)
جلوگیری از اسراف و کارهای بیهوده ، ایجاد زیبایی به مفهوم زیبنده بودن و تناسب داشتن نه فقط قشنگی و جمال.
نیارش (دوام و پایداری)
به معنای دانش ایستایی ، فن ساختمان و ساختمایه شناسی / به مفهوم مواد و مصالح و مقاومت ساختمان.
خودبسندگی (خودکفایی)
استفاده از مواد و مصالح بومی / در دسترس بودن ساختمایه یا فرآورده‌های ساختمانی در محل با امکانات محلی و بومی.
درون‌گرایی (احترام به حریم خصوصی)
ارزش نهادن به زندگی شخصی و خصوصی‌گرایی افراد و حفظ حرمت و عزت نفس انسان‌ها / جداسازی بخش‌های درونی و خصوصی از بخش‌های همگانی و عمومی.
آگاهی از اصول طراحی ایرانی برای تمامی هنرمندان و طراحان ایرانی ضروری است. زیرا با شناخت صحیح تعاریف و الگوهای هنر و طراحی ایران زمین می توان به خوبی در این زمینه نقش‌آفرینی کرد. پروفسور هربرت" لین دینگر" رییس هیئت داوران نمایشگاه و مسابقه طراحی صنعتی هانوور ، شاخص های زیبایی شناسی را به دو دسته کلی تقسیم بندی می کند : دسته اول شامل موارد کاربردی ، ملموس و دیده شونده است و دسته دوم به مواردی می پردازد که با احساسات انسانی سروکار دارد .
شاخص‌های زیبایی شناسی
۱ - کیـفیت عــالـــی طـــراحـــــــی High quality of design
آرایش ساختاری قـوی: تشخیص اصول طراحی و بخش های مختلف آن مثل معماری برجسته.
ارتباط آشکار کل با اجزا : از نظر فرم ، رنگ، ابعاد، اندازه، کیفیت مواد، گرافیک وطرح.
پیروی از قواعد مشخص طراحی و سبک‌شناسی (انسجام طرح Design consistency)
دقت و وضوح عناصر : تغییرات فرم ، تضادهای ظاهری ، رنگ و نوشتار، تناسبات طراحی.
هماهنگی با روش تولید، استفاده کننده ، تعمیرو نگهداری.
طراحی منطقی : انتخاب مواد مناسب، فرآیند تولید و کاربردهای طرح.
زیبایی شناسی پرمعنا و با ارزش : بدون آشفتگی بصری (Visual disturbance)
۲ - انگیزش احساس و هوش
Stimulation of sense & intellect
تاثیرات همه جانبه برای ایجاد حالات زیر دربیننده و استفاده کننده :
- تحریک احساس ، رضایت و سرزندگی ، میل به خوش طبعی و شادی.
- در صورت لزوم حس کنجکاوی را بیدار کند ، اشتیاق بازی و خلاقیت.
طراحی که نوعی شناسایی و هویت را القا کند.
تورنتو؛ یک نمونه
در سال ۲۰۰۹ برای شهر تورنتو یک برنامه زیباسازی نوشته شد که به دلیل اهمیت و نقش طراحان صنعتی و معماران در نگارش و زمینه‌های اجرایی آن ، معرفی می گردد.
اهداف و الگوهای زیباسازی شهری (بر اساس برنامه‌ریزی شهر تورنتو) :
۱ - طبیعت از طریق فضاهای شهری، به راحتی قابل دسترسی باشد. (توسعه منابع و ظواهر طبیعت در شهر و قابلیت دسترسی ساده برای مردم)
۲ - آب : حرکت و صدای آب ، ایجاد چشمه، برکه، آبنما، دریاچه مصنوعی.
۳ - هنر و فرهنگ : برنامه های فرهنگی و هنری همراه با تبلیغات شهری مناسب باید همیشه فعال و زنده باشد (شهر فرهنگی-هویت‌سازی).
۴ - هنرهای شـهری و مردمی در فضاهای باز و خیابان‌ها جاری باشد.
۵ - مرمت و حفاظت آثار قدیمی ، ساختمان‌ها و فضاهای تاریخی.
۶ - منابع طبیعی و طبیعت شهری شناسایی، حفاظت و نگهداری شود.
۷ - کیفیت و تعالی طراحی فضاهای عمومی و ساختمان‌ها به عنوان یک اصل.
۸ - پیاده رو ، فضایی محرک و جذاب و قابل استفاده برای مردم.
۹ - بازسازی چشم اندازهای عمومی، نقاط عطف بصری و نشانه های شهری.
۱۰ - نگهداری و حفاظت شهر به شیوه‌ای مناسب و پایدار(بخصوص فضاهای جمعی و عمومی، فضاهای پاک ، زیبا و سبز، باغ های ساختمانی).
قابل ذکر است که شهردار تورنتو قراردادی با دانشگاه و رشته طراحی صنعتی دارد که هرساله مسابقات دیزاین را برای فضای شهری و ارائه کانسپت‌های جدید و نوآورانه دنبال کند.
واکنون در ایران، ابتدا باید بیاندیشیم به چه چیز نیازداریم؟
امروز در شهرهای مان باید به چیزی ورای طراحی بناها و شبکة رفت و آمد بیاندیشیم.
باید فضاهایی خلق کنیم که با نیازهای امروز مطابقت داشته باشند و آنها را به گونه ای تعریف کنیم که با تکنولوژی مدرن همخوان باشد.
خیابان، مکانی است که تعاملات اجتماعی و جنب و جوش شهری در آن به وضوح نمایان است و ذهن شهروندان را انباشته از خاطرات جمعی و ادراک مشترک در خصوص حیات مدنی می کند. خیابان‌ها بیش از آنکه سازنده ساختار شهر باشند، بیانگر ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه بوده و تبلور زندگی مدنی یک شهر در طول زمان به شمار می آیند.
رجوع به مراکز مهم فعالیت، خرید، تماشای مغازه‌ها و خرده فروشی ها، پرسه زدن و گردش، دیدن دیگران و دیده شدن توسط آنها و ... راسته شهری را تبدیل به فضایی متنوع و پرفعالیت میکند.
خاطره مبلمان شهری و توجه به فضاسازی محیطی در شهرهای امروز، به عنوان عنصری تحول آفرین و درآمدزا که می تواند چهره شهر را نیز به عنوان یک نماد داخلی و بین المللی به همگان معرفی کند، شناخته می شود.
نحوه چیدمان فضای سبز، آرایش ساختمان ها با نمای سنتی یا یکسان، وجود درختان مناسب در یک خیابان، نحوه قرار گرفتن تیرهای چراغ برق، باجه های تلفن، کیوسک های فروش روزنامه، ایستگاه های اتوبوس و مهم تر از آن حفظ نمادهای قدیمی و سنتی یک شهر نقش مؤثری در افزایش روحیه اجتماعی ایفا می کند.
با تاکید و کنترل بر اجرای مجموعه عوامل تخصصی و کارشناسی فنی و هنری است که محیط های شهری متناسب ، زیبا و انسانی به وجود می آید. زیباسازی، فرآیند توسعه ویژگی‌های بصری است که در فضاهای شهری صورت می‌گیرد. (آرایش و پیرایش چهره شهر) .
زیباسازی، فرآیندی مستمر و در حال رشد است که با روانشناسی، فلسفه، هنر، فرهنگ، هویت، دانش ، بینش، زمان، و کارکرد های مختلف ارتباط داشته و ظهور پیدا می کند.
«جنبش زیبایی شناسی شهری» رویکرد پیشرفته ای است که نه تنها بخاطر زیباکردن، بلکه ترجیحاً به معنای ابزار کنترل اجتماعی از طریق راضی نگهداشتن جمعیت شهری و پاسخگویی به نیاز آنها مورد مطالعه قرار می‌گیرد. آغاز « فلسفه فکری زیبایی و شهر» قرن نوزدهم میلادی است و امروزه به مفهوم زیباسازی و یادمان‌سازی (هویت سازی) در فضای شهر بکار می‌رود.
با ورود آثار هنری به فضای شهری، لطافت، زیبایی و آرامش را به شهرمان هدیه می‌دهیم.
سید رضا حسینی لاهیجی - کارشناس ارشد طراحی صنعتی از دانشگاه تهران
مشاور طراحی و زیباسازی شهری - عضو مرکز مطالعات تخصصی مدیریت شهری umic.ir
مشاور سازمان زیباسازی شهر تهران ۱۳۸۹
ارسال نظر