استاندارد مسئولیت اجتماعی؛ راه تحقق اخلاق رسانه ای

مهناز جعفری*

آیا رسانه‌ها در انتشار اخبار آزادند؟ چه کسی تعیین می‌کند مردم به چه اطلاعاتی دسترسی داشته باشند؟ دامنه آزادی رسانه‌ها چقدر است؟ چگونه می‌توان از حقوق مردم در مقابل جریان آزاد اطلاعات حفاظت کرد؟ اینها بخشی از چالش ارتباطی است که با رشد و توسعه رسانه‌ها به آن دامن زده شده است. برای رفع این چالش اخلاق رسانه‌ای پا به عرصه وجود نهاد. پیش نویس قواعد اخلاق حرفه ای بین‌المللی توسط شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد تهیه شده است و درنتیجه، در حال حاضر انواع مقررات مربوط به اخلاق رسانه ای در شاخه های مختلف ارتباطات وجود دارد که تحت عنوان استانداردهای اخلاقی جا افتاده است و به آن عمل می‌شود.

بر این اساس، رسانه‌ها باید جهت حصول اطمینان از این‌که اطلاعات رسیده توسط عموم، واقعاً صحیح باشد، اقدام کنند. آنها باید مطمئن شوند هیچ حقیقتی عمداً تحریف نشود و یا عمداً مخفی نگاه داشته نشود. دستیابی به استاندارد بالایی از رفتار حرفه‌ای مستلزم اعتقاد قوی به حصول منافع عمومی‌است. پی‌جوئی امتیازات شخصی و تشویق منافع خصوصی مغایر رفاه عامه، به هر دلیلی، ناقض رفتار حرفه‌ای است. افتراء، اهانت، بدنام کردن عمدی و اتهامات بی‌اساس و سرقت ادبی تخلفات جدی حرفه‌ای هستند. کسانی که اطلاعات یا تفاسیری را به عموم عرضه می‌کنند باید مسئولیت کامل آنچه را که منتشر کرده‌اند بر‌عهده بگیرند. سابقه‌ افراد باید محترم شمرده شود و اطلاعات و تفاسیر مربوط به زندگی‌های خصوصی که احتمال دارد به سابقه آنها لطمه بزند نباید منتشر شود، مگر به نفع عامه باشد. چنانچه اتهاماتی علیه سابقه یا ماهیت اخلاقی افراد مطرح شود، باید فرصتی برای پاسخگویی داده شود. شرط احتیاط و دقت باید در مورد همه منابع رعایت شود. محرمانه بودن مطالبی که به‌طور محرمانه ابراز شده است باید رعایت شود و این امتیاز همواره باید مستند به حدود قانونی باشد.

اخلاق رسانه‌ها بر سه موضوع تمرکز داشته است:

۱) صحت و نمایش منصفانه در گزارش‌ها و دیگر فعالیت ها

۲) رفتار گزارشگران به خصوص در ارتباط با منابع آنها

۳) پرهیز از تضادهای مربوط به منافع

اما در کشور ما با توجه به اینکه قواعد اسلامی، مبنای وضع قوانین هستند، توجه به رویکرد اسلامی‌در اخلاق رسانه ای اهمیت ویژه ای می‌یابد. این رویکرد بر مبنای اصولی شکل گرفته است که مهمترین آنها عبارتند از :

‏۱. اطلاعات به عنوان امانت: اصحاب رسانه‌ها، ‌باید اطلاعات را نزد خود به عنوان "امانت" نگهدارند. امام کاظم(ع) می‌فرماید: "ازجمله حقوق برادر تو بر تو این است که، آنچه بر مصلحت امر دنیا و آخرت اوست، از او نپوشانی". پس اگر در بیان چیزی نفعی متوجه دیگری است، وظیفه انسانی حکم می‌کند که به او گفته شود.

۲. آگاهی و انتخاب: ‏بدون آگاهی، انتخاب بی‌معناست. فرد تا از چیزی آگاهی پیدا نکند، انتخاب درستی نخواهد داشت. اصولاً "انتخاب" در پرتو شناخت و آگاهی درست است و این وظیفه رسانه‌های اطلاع رسانی است.

۳. خبرنگار- شاهد: ‏نگاه امانتدارانه به خبر از آنجا ناشی می‌شود که خبرنگار "شاهد" تلقی می‌شود. شاهد در دیدگاه قرآنی، آن کسی است که امانتی نزد اوست و باید آن را با پیشه ساختن تقوی و دادن شهادت‌، کتمان نکند. به تعبیر دقیق‌تر، خبرنگاری که خبر را گزارش نمی‌کند و یا واقعیات و حقایق را بیان نمی‌کند، گناهکار است.

۴. حق گویی و حق جویی: ‏این دو، از برجسته‌ترین ویژگی های رویکرد اسلامی‌است. در این رویکرد، هر گفته خلاف حقی باطل است، خواه دروغ یا تهمت باشد و یا عیبجویی بی‌دلیل. یکی از رسالت‌های مهم رسانه‌ها، اطلاع‌رسانی است. در بیان اخبار و حوادث و وقایع به مردم، باید معیاری برای گزینش و انتخاب باشد، معیار در رویکرد دینی، حق‌محوری، حق گویی و حق جویی است.‏

با توجه به این رویکرد و نیز قواعد بین المللی حاکم بر اخلاق رسانه‌ای، آنچه بیش از پیش اهمیت می‌یابد، مسئولیت اجتماعی اصحاب رسانه در حوزه اطلاع رسانی است و این دقیقا همان موضوعی است که از سوی سازمان ایزو نیز مورد توجه قرار گرفته است. مسئولیت اجتماعی،گروهی از تعهدات است که فرد و یا سازمان در عملکرد خود مجبور به عمل در جهت آن تعهدات و حمایت‌ها و بالا بردن آن است.

مفهوم استاندارد و مسئولیت اجتماعی رامی‌توان از سه دیدگاه در نظر گرفت:

الف)فرد، در جامعه اطلاعاتی، باید اهمیت اطلاعات را برای یک جامعه آزاد تشخیص دهد. فردی که مسئولیت اجتماعی دارد با رعایت مفاهیم اطلاعاتی و به طور اساسی برای پایه ریزی دموکراسی باید به اطلاعات دسترسی پیدا کند. این فرد اطلاعات بیرونی را کسب می‌کند و درمی‌یابد دسترسی منصفانه به اطلاعات پایه و اساس آزادی است.

شاخص های مطرح شده در دیدگاه الف:۱ -جستجوی اطلاعات از منابع گوناگون،مفاهیم،نظام‌ها و فرهنگ ها۲ -رعایت اصول دسترسی منصفانه به اطلاعات

ب) فرد در جامعه اطلاعاتی، به رفتار اخلاقی فناوری اطلاعات و ارتباطات پایبند است. فردی که مسئولیت اجتماعی دارد استانداردهای اخلاقی سطح بالا را برای دسترسی،ارزیابی و استفاده از اطلاعات بکار می‌برد. این فرد اهمیت دسترسی منصفانه به اطلاعات را در جامعه آزاد تشخیص می‌دهد.

شاخص های استاندارد مطرح شده دردیدگاه ب:۱ -رعایت اصول آزادی هوشمندانه ۲ -رعایت صداقت ۳ -استفاده از مسئولیت فناوری اطلاعات

ج)فرد در جامعه اطلاعاتی، بطور فعال در گروه‌ها شرکت می‌کند، به دنبال اطلاعات تولید شده بوده و به آن پایبند است. فردی که مسئولیت اجتماعی دارد، در کارهای اطلاعاتی جستجوگر است و با افراد گوناگون برای مشخص کردن مشکلات اطلاعاتی و برای جستجوی راه حل‌ها همکاری می‌کند.

شاخص های استاندارد مطرح شده در دیدگاه ج:۱ -سهیم شدن در دانش و اطلاعات با دیگران۲ -احترام به عقاید دیگران و زمینه‌ها و دانش شرکایشان۳ -همکاری با دیگران، به منظور تشخیص مشکلات اطلاعاتی و به منظور جستجوی راه حل ها۴ -همکاری با دیگران، به منظور طراحی،توسعه و راه حل های اطلاعات تولید شده

مروری بر این سه دیدگاه و شاخصهای مطرح شده در آنها نشان می‌دهد که استاندارد مسئولیت اجتماعی می‌تواند به طور موثر و راهگشا در حوزه ارتباطات و رسانه‌ها به کار گرفته شود. اساسا این استاندارد طوری طراحی شده است که با همه انواع سازمانها دربخشهای خصوصی، دولتی، غیر انتفاعی، اعم از بزرگ و کوچک و اعم از اینکه در کشورهای پیشرفته یا در حال توسعه فعالیت می‌کنند، همخوانی داشته و متناسب با همه آنها باشد.

استاندارد مسئولیت اجتماعی یا ایزو ۲۶۰۰۰ مسئولیت اجتماعی را مسئولیت یک سازمان برای اثربخشی تصمیمات و فعالیتهای خود بر جامعه و محیط، از طریق رفتار شفاف و اخلاقی که شامل موارد زیر است تعریف کرده است: مدنظر قرار دادن انتظارات و توقعات سهامداران، همخوانی و مطابقت با قانون اجرایی و هنجارهای رفتار بین المللی و تعمیم آن در سراسر سازمان و به کار بستن در تمامی‌روابط آن .

زمینه تدوین استاندارد بین المللی مسئولیت اجتماعی،ازکنگره جهانی محیط زیست که در سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو برگزار شد، شروع شد. در این کنگره ارتباط بین مسئولیت اجتماعی و پایداری سازمانها مطرح شد، سپس این موضوع در کنگره جهانی توسعه پایدار که در سال ۲۰۰۲ در آفریقای جنوبی برگزار شد نیز مورد بحث قرارگرفت. درآغاز سال ۲۰۰۳ سازمان ایزو یک گروه مشاورین استراتژیک را در مورد مسئولیت اجتماعی تشکیل داد . این گروه شامل نمایندگانی از سراسر جهان بوده و طیف وسیعی از گروههای ذینفع و ذیربط را در بر می‌گرفت ؛ از جمله دولت‌ها، سازمانها، کارگران، مصرف کنندگان، سازمانهای غیر دولتی، صنعت و بازرگانی. سپس هیئت مدیره فنی سازمان ایزو پیشنهاد تشکیل یک گروه کاری برای تهیه پیش نویس اولیه استاندارد بین المللی را داد و هدایت آن را نیز خود بعهده گرفت، ریاست این گروه کاری نیز مشترکا به عهده موسسات استاندارد دو کشور برزیل و سوئد واگذار شد . در ژانویه سال ۲۰۰۵ تعداد ۳۷ کشور عضو ایزو به موضوع مسئولیت اجتماعی رای مثبت دادند و ۳۲ کشور نیز برای مشارکت فعال در این امر اعلام آمادگی نموده و کارشناس معرفی کردند. از آن زمان تا کنون بحث و بررسی پیرامون این استاندارد وجود دارد و گروههای ذینفع در تلاشند بهترین نتیجه از استاندارد مسئولیت اجتماعی حاصل شود.

اگر چه هنوز نقاط ابهامی‌در این خصوص وجود دارد و این استاندارد تنها به ارائه رهنمود، بدون درنظر گرفتن شرایط محدود شده است، با این حال این واقعیت که استاندارد ایزو ۲۶۰۰۰، مسئولیت اجتماعی را در وسیع ترین مفهوم آن دربرگرفته و برای همه کاربرد دارد، به آن ارزش و اهمیت می‌بخشد و این امید را به وجود می‌آورد که با کاربردی شدن آن بتوان در همه عرصه‌ها به ویژه در دنیای رسانه‌ها شاهد احقاق حقوق مردم در حوزه ارتباطات واطلاعات و تحقق اخلاق رسانه ای بود.

*کارشناس اداره کل روابط عمومی‌و امور بین الملل

منابع:

www.bos-co.blogfa.com/post-۳۲.aspx

www.poolnews.ir/fa/pages/?cid=۲۹۸۷۴

www.poolnews.ir/fa/pages/?cid=۳۰۴۳۶

فصلنامه معرفت اخلاقی، اخلاق و رسانه، تالیف محمد فولادی .صص ۱۱۹-۱۴۳