شهریار علیمحمدی و سعید پرچمی کارشناسان سازمان بورس سبدگردان‌ها از جمله نهادهای مالی هستند که با جمع‌آوری اطلاعات، سرمایه‌گذاران را از نظر درجه ریسک‌پذیری طبقه‌بندی کرده و به هر گروه از سرمایه‌گذاران متناسب با درجه ریسک‌پذیری ارزیابی شده، خدمات سبدگردانی را در قالب مدیریت دارایی‌های آنها به وکالت و نمایندگی از طرف وی و در ازای دریافت کارمزد، ارائه می‌کنند. این نهاد مالی در کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و حمایت از حقوق سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه یاری رسان بوده و بر تداوم پایدار حضور سرمایه‌گذاران و نیز جلب اعتماد آنان به بازار سرمایه نقش بسزایی دارند. سبدگردانی، چیدمان صحیح دارایی‌‎ها در قالب یک سبد مشخص است که میزان هر یک از دارایی‌‎ها و زمان خرید و فروش آنها به دقت تعیین و پایش می‌شود. در واقع سبدگردانی فرآیندی است که طی آن شخص خبره در امر سرمایه‌گذاری بر‌اساس ویژگی‌ها، سطح ریسک‌پذیری و سرمایه مشتری، سبد مناسب را برای وی تشکیل می‌دهد و به‌طور مستمر بر آن نظارت می‌کند و مدیر سبد با توجه به تغییر عوامل اثرگذار بر محیط سرمایه‌گذاری، تصمیمات لازم برای رسیدن به اهداف سبد اختصاصی و افزایش ارزش آن را اتخاذ می‌کند. مزیت عمده سبدگردانی، استفاده از توان حرفه‌ای مدیران سرمایه‌گذاری است که در نهایت منجر به اتخاذ تصمیمات سنجیده بر اساس گزارش‌های مالی و اخبار بازار سرمایه می‌شود.

شرکت‌های سبدگردان دارای مجوز فعالیت

شرکت سبدگردان کاریزما اولین شرکت سبدگردانی است که مجوز فعالیت خود را در خرداد ماه ۱۳۹۰ از سازمان بورس دریافت کرد. در ادامه شرکت‌های سبدگردان آسمان در دی ماه ۱۳۹۰، شرکت سبدگردان سرمایه‌ایرانیان در مهرماه ۱۳۹۲ و شرکت سبدگردان هدف در شهریور ۱۳۹۲ و در آخر نیز سبدگردان آرمان اقتصاد در اسفند ماه ۱۳۹۲ موفق به اخذ مجوز تاسیس و فعالیت از سازمان شدند. مطابق اساسنامه شرکت‌های سبدگردان، این شرکت‌ها علاوه بر فعالیت سبدگردانی می‌توانند با اخذ مجوز از سازمان به امر مشاوره‌ سرمایه‌گذاری، مشاوره عرضه، پذیرش و پردازش اطلاعات مالی نیز بپردازند. این در حالی است که

هیچ یک از شرکت‌های سبدگردان تا پایان سال ۱۳۹۲ به جز مجوز سبدگردانی مجوز فعالیت دیگری را دریافت نکرده‌اند، همچنین تا پایان سال ۱۳۹۲، تعداد ۷۶ مجوز فعالیت سبدگردانی به نهادهای مالی مختلف اعطا شده است.

در سال ۹۲ کل قراردادهای منعقده بین شرکت‌های سبدگردانی و مشتریان خود حدود ۲۵۰ قرارداد بوده که میزان دارایی‌های تحت مدیریت ناشی از این قراردادها مبلغ یک هزار و ۶۰۷ میلیارد و ۶۸۳ میلیون ریال بوده است و درآمدهای

کسب شده ناشی از کارمزد سبدگردانی دارایی‌های تحت مدیریت مبلغ ۳۵ میلیارد و ۲۹ میلیون ریال بوده است.

کل درآمد شرکت‌های سبدگردانی در سال ۱۳۹۲ مبلغ ۶۶ میلیارد و ۲۲۴ میلیون ریال بوده است که از این مبلغ، ۵۳درصد آن (مبلغ ۳۵ میلیارد و ۲۹ میلیون ریال) ناشی از درآمد اصلی (درآمد کارمزد سبدگردانی سبدهای اختصاصی و درآمد مشارکت در اضافه بازدهی سبدهای اختصاصی) بوده و مابقی یعنی۴۷ درصد آن (مبلغ ۳۱ میلیارد و ۱۹۵ میلیون ریال) ناشی از سایر درآمدهای این شرکت‌ها کسب شده که جزو فعالیت اصلی شرکت‌های سبدگردان نبوده است. از کل درآمدهای کسب شده توسط شرکت‌های سبدگردانی ۶۲ درصدآن توسط یک شرکت سبدگردانی کسب شده است و سهم مابقی شرکت‌های سبدگردان تنها ۳۸ درصد است که نشان از عملکرد ضعیف این شرکت‌ها در بازار سرمایه دارد.

شاخص‌های حاشیه سود خالص،بازده دارایی‌ها و بازده حقوق صاحبان سهام در سال ۱۳۹۲ نسبت به سال ما قبل از آن، از رشد قابل ملاحظه‌ای برخوردار بوده که این نشان از فعالیت مناسب این شرکت‌ها در سال ۱۳۹۲ است، ولی تا شرایط مطلوب و ایده‌آل فاصله بسیاری دارند.

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، نسبت حاشیه سود این صنعت از ۳- درصد به ۴۸ درصد، بازده دارایی‌ها از ۳/۱- درصد به ۲۳ درصد و بازده حقوق صاحبان سهام از

۶/۰- درصد به ۲۴ درصد ارتقا یافته است.

به این ترتیب به‌رغم شکل‌گیری بستر قانونی ومناسب برای فعالیت شرکت‌های سبدگردان در بازار سرمایه ایران و پس از گذشت چندین سال از شروع فعالیت این شرکت‌ها، آن‌گونه که باید در بازار سرمایه ایران رشد نکرده‌اند و مشاهده می‌کنیم کل دارایی‌های تحت مدیریت این شرکت‌ها در سال ۱۳۹۲ تنها مبلغ ۱۶۰میلیارد تومان بوده که نصف این مبالغ نیز در اختیار یک شرکت سبدگردان قرار داشته است و سهم کارمزد آنها نیز از مدیریت این دارایی‌ها تنها سه و نیم میلیارد تومان بوده که حدود ۶۰ درصد آن توسط یک شرکت سبدگردان کسب شده است که این موضوع نشان دهنده عملکرد ضعیف شرکت‌های سبدگردان در جذب مشتری و منابع و در نتیجه درآمدزایی

بوده است.

به‌نظر می‌رسد برای اینکه شرکت‌های سبدگردان بتوانند به جایگاه واقعی خود در بازار سرمایه برسند باید فعالیت‌های زیر انجام شود:

• اطلاع‌رسانی مناسب به بازار سرمایه درخصوص شرکت‌های سبدگردان

• تشویق افراد به سرمایه‌گذاری از طریق سبدهای اختصاصی در بازار سرمایه

• کسب بازده مناسب سبدهای اختصاصی از طریق انجام تحلیل‌های مناسب

• جلوگیری از انجام فعالیت نهادهای مالی موازی درخصوص سبدگردانی

چالش‌های پیش روی شرکت‌های سبدگردان

مطابق ماده ۱۹ دستورالعمل تاسیس و فعالیت شرکت‌های سبدگردان، حساب بانکی باید به‌نام مشترک سبدگردان و امین یا به‌نام مشتری افتتاح شده به‌طوری‌که در هر حال برداشت از آن با اجازه توام سبدگردان و امین امکان‌پذیر باشد در صورتی که به لحاظ مقررات بانک مرکزی امکان افتتاح حساب مشترک برای دو شخص حقوقی امکان‌پذیر نیست.

در حال حاضر شرکت‌های سبدگردان حساب بانکی به نام خود افتتاح می‌کنند که برداشت‌ها با نظارت امین و از طریق تایید دستور پرداخت‌های سبدگردان صورت می‌گیرد. این موضوع ریسک ذاتی بسیار بالایی را در پی دارد.

با توجه به اینکه شرکت‌های سبدگردان سبدهای اختصاصی تحت مدیریت بسیار زیادی را مدیریت می‌کنند و با توجه به اینکه هر سبداختصاصی کد معاملاتی منحصر به فردی دارد با حذف معاملات گروهی (ددد) شرکت‌های سبدگردان مجبور هستند در ساعات معاملات زمان زیادی را صرف تکمیل درخواست‌های خرید و فروش و اعمال آنها در سیستم معاملات کنند که این موضوع در برخی موارد ممکن است به تضییع حقوق سرمایه‌گذاران نیز منجر شود. یکی از چالش‌های جدی پیش روی شرکت‌های سبدگردان عدم ارائه خدمات مناسب توسط شرکت‌های نرم‌افزاری به شرکت‌های سبدگردان می‌باشد.

به‌‌رغم برگزاری جلسات متعدد توسط سازمان با شرکت‌های نرم افزاری، متاسفانه این شرکت‌ها هنوز نتوانسته‌اند خواسته‌های شرکت‌های سبدگردان را برآورده کنند، به‌طوری که آنها مجبور شده‌اند چندین نیروی انسانی را در تهیه صورتحساب‌های لازم برای مشتریان و به روز نمودن اطلاعات خرید و فروش و عملکرد سبدهای اختصاصی تحت مدیریت‌شان به کار بگیرند.

تحت نظارت نبودن شرکت‌های نرم افزاری و عدم توجه به مصوبات و توصیه‌های ابلاغی از سوی سازمان زمینه ساز این مشکل است. متاسفانه یک پدیده نو ظهور خطرناک برای این صنعت، وجود افراد سودجویی است که با دریافت دسترسی‌های آنلاین از سرمایه‌گذاران اقدام به انجام امور سبدگردانی برای آنها می‌کنند، این امر علاوه بر اینکه سبب کاهش مشتریان سبدگردان‌ها می‌گردد، در بلند‌مدت موجب تحمیل زیان به سرمایه‌گذاران نیز می‌شود.

با توجه به بررسی‌های صورت گرفته به دلایل مختلف، نظارت‌های نظام‌مند از سوی امین سبدگردان‌ها اعمال نمی‌شود که پیگیری این امر در دستور کار جدی اداره بازرسی نهادهای مالی قرار دارد. عدم معافیت کارمزد سبدگردان‌ها از مالیات بر ارزش افزوده این امر موجب تحمیل هزینه به سرمایه‌گذاران و کاهش انگیزه آنها در دریافت خدمات از سبدگردان‌ها می‌شود.

ساز و کار «سبدگردان»‌ها در بورس