دکتر احمد پویان‌فر* در ادبیات مالی، نظریه مشخصی در خصوص اینکه چرا باید حد نوسان در قیمت‌ها در بورس اوراق بهادار باشد، وجود ندارد. برخی از محققان بر این عقیده‌اند که هدف از اعمال دامنه مجاز نوسان قیمت، جلوگیری از واکنش‌های هیجانی توسط سرمایه‌گذاران در بازار است و برخی دیگر دلیل این امر را جلوگیری از دستکاری قیمت‌ها عنوان می‌کنند. در مقابل، مخالفان این ابزار، عنوان می‌‌کنند که اعمال دامنه نوسان مجاز در تضاد با حقوق اساسی سرمایه‌گذاران بوده و با به تاخیر انداختن فرآیند رسیدن به تعادل در قیمت‌ها، مانعی بر سر راه کارآیی بازار نیز هست.
با این حال در بیشتر بورس‌های جهان، حتی بورس‌های پیشرفته از تکنیک‌ها و ابزارهای مختلفی برای برخورد با نوسان‌های غیرمعقول قیمتی استفاده می‌شود.
در بازار سرمایه کشور از حدود نوسانی مختلفی با یا بدون توجه به معیارها و ویژگی‌های بنیادی یا بازاری سهام طی سالیان گذشته به منظور کنترل قیمت‌ها استفاده شده است. به نحوی که دامنه نوسان از ۱درصد تا ۱۰درصد در مقاطع مختلف بوده است. علاوه‌بر ابزار دامنه نوسان در ایران از ابزار حجم مبنا نیز برای کنترل قیمت‌ها استفاده می‌شود.
به نظر می‌رسد دلیل اصلی تعریف و اعمال ابزارهای کنترل قیمتی در بازار سرمایه کشور، جلوگیری از پدیده دستکاری قیمت‌ها توسط سفته بازان است. از دوره دوم رونق بورس از دهه ۷۰ همواره شاهد این پدیده در بازار بوده‌ایم که سفته‌بازان به‌دلیل امکان دستکاری قیمت، هم با توجه به نیاز به منابع مالی کمتر و هم حساسیت کمتر نهادهای ناظر درخصوص سهام کوچک به دلیل تاثیرگذاری کمتر بر عدد شاخص، در سهام شرکت‌های کوچک بسیار فعال بوده‌اند.
تعریف دامنه نوسان مجاز در بازار سرمایه کشور، سبک سرمایه‌گذاری خاص خود را نیز به همراه داشته است. به نحوی که به‌دلیل وجود دامنه نوسان، همواره برخی از سهام به‌دلیل نبود بازارگردان رسمی، یا توام با صف خرید یا توام با صف فروش می‌شوند، بنابراین بسیاری از فعالان بازار نیز استراتژی سرمایه‌گذاری خود را با توجه به وجود یا نبود صف خرید یا فروش برای یک سهم خاص تعریف می‌کنند، فارغ از اینکه نتیجه تحلیل‌های کارشناسی و بنیادی در خصوص سهم چه باشد.
خلاصه کلام اینکه به نظر می‌رسد وجود دامنه مجاز نوسان در بازار سرمایه، باوجود اینکه به‌منظور کنترل پدیده دستکاری قیمت و مقابله با سفته بازی معرفی شده است اما در عمل خود تبدیل به ابزار محرک سفته بازی و دستکاری قیمت نیز شده است. بدین منظور به نظر می‌رسد که نهاد ناظر و بورس‌های کشور باید از ابزارهای موثرتری در این خصوص استفاده کنند.
یکی از موثرترین ابزارها برای کنترل این پدیده، استفاده از مکانیسم «تیک سایز» یا «تغییر قیمت مبلغی» در کنار حجم مبنا خواهد بود. بدین صورت که پیشنهاد می‌شود برای دامنه‌های متفاوت قیمتی سهام، مثلا دامنه قیمتی تا ۵۰۰ تومان، اندازه تغییر قیمت مبلغی بر حسب ریال بیان شود. به عنوان مثال سهامی که قیمت آنها در دامنه قیمتی تا ۵۰۰ تومان قرار می‌گیرند، بتوانند در هر معامله حداکثر ۳ تومان امکان افزایش یا کاهش قیمت را داشته باشند و در صورتی سهم بتواند از مثبت یا منفی
۳ تومان بیشتر معامله شود که درصدی از تعداد سهام حجم مبنا (مثلا یک دوازدهم کل حجم مبنا) در آن سطح قیمتی معامله شود. به این ترتیب ضمن کنترل نوسان قیمت، سرمایه‌گذارانی که خواهان خرید یا فروش یک سهم در قیمت‌های بالاتر یا پایین‌تر از دامنه مثبت و منفی ۴ درصد است می‌تواند معامله خود را انجام دهد. تحت این شرایط دامنه نوسان برای سهام آزاد بوده و تنها شرط تحقق معامله، معامله تعداد مشخص از سهام در یک سطح قیمتی مشخص خواهد بود.
با توجه به بررسی انجام شده، در بیشتر بورس‌های پیشرفته، مکانیسم کنترل قیمت‌ها استفاده از تغییر قیمت مبلغی یا همان «تیک سایز» است، اما در بازار سرمایه کشور به‌دلیل عمق کم بازار (تعداد سهام کم و آزاد) به نظر می‌رسد استفاده از ترکیب؛ تغییر قیمت مبلغی و حجم مبنا ابزار موثرتری در‌خصوص مقابله با دستکاری قیمت‌ها و هدایت بازار به سمت تحلیل‌های کارشناسی‌تر و بلندمدت‌تر باشد.
* مدیر‌عامل شرکت مشاور سرمایه‌گذاری آیکو