زینت مرادی‌نیا* یکی از مهم‌ترین معیارهای ارزیابی بورس‌ها شاخص قیمت است. شاخص فعلی مورد استفاده در بورس ایران در نیمه دوم دهه هشتاد شمسی پس از اعمال تغییراتی در روش محاسبه، به‌عنوان اصلی‌ترین شاخص معرفی شد. این شاخص علاوه‌بر تغییرات قیمت، در‌برگیرنده سود نقدی نیز بوده و در عمل معیاری برای اندازه‌گیری بازده کل بازار در هر بازه زمانی است.
با توجه به استقبال گسترده سرمایه‌گذاران از بازار سرمایه کشور از اوایل سال 1392 و افزایش بی‌سابقه در قیمت اوراق بهادار، اندازه بازار و حجم معاملات، به نظر می‌رسد سال 1392 نقطه‌عطفی برای بازار سرمایه کشور بوده و به‌تبع آن تجدید نظر در معیارهای اندازه‌گیری تغییرات قیمتی، بازده و اندازه بازار به منظور دستیابی به تصویری نزدیک‌تر به واقعیت، صحیح‌تر و قابل اتکا‌تر برای تصمیم‌گیری، الزامی است. به همین منظور به مهم‌ترین عواملی که مانع از مطلوبیت شاخص مورد استفاده فعلی است، اشاره می‌شود؛ امید است با توجه بیشتر به شاخص، اطلاعات مناسب‌تری در اختیار سرمایه‌گذاران قرار گیرد.
• منظور کردن سود نقدی در محاسبات:
شاخص اصلی بورس ایران در حال حاضر ترکیبی از تغییرات قیمتی و سود نقدی است. به عبارت دیگر این شاخص، نه شاخص قیمت بلکه شاخص بازده است. شاخص بازده و شاخص قیمت با گذشت زمان از یکدیگر فاصله گرفته و استفاده از شاخص بازده در ارزیابی تغییرات قیمتی، در بلندمدت به انعکاس تصویری مخدوش از تغییرات قیمتی بورس برای هر بازه زمانی مفروض می‌انجامد. به عبارتی همچون دماسنجی خواهد بود که نقطه تعادل آن با تب روبه رشدی در حال افزایش است.
• عدم توجه به نسبت سهام شناور در محاسبات:
در محاسبه شاخص‌های قیمت و بازده نقدی و نیز اندازه بازار سرمایه ایران (مجموع بورس و فرابورس)، با استفاده از روش میانگین وزنی (ترکیب تغییرات قیمتی و تعداد سهام) کل سهام شرکت‌های پذیرفته شده، صرف‌نظر از نسبت سهام شناور آزاد، مد نظر قرار می‌گیرد. به‌رغم اینکه بخش قابل توجهی از سهام شرکت‌های بزرگ و به تبع آن اثر‌گذار بر شاخص، غیر‌شناور هستند، اما نقش بسیار پر رنگی در محاسبه اندازه بازار و شاخص‌های تغییرات قیمتی ایفا می‌کنند. در صورتی که در بورس‌های معتبر جهان تنها بخش شناور اوراق بهادار هر ناشر در محاسبه شاخص و اندازه بازار مورد توجه قرار می‌گیرند. رویه فعلی بورس، تصویری مبالغه‌آمیز از تغییرات قیمتی ارائه می‌دهد.
• عدم توجه به مالکیت‌های متقاطع در محاسبات:
بسیاری از شرکت‌های پذیرفته در بورس دارای مالکیت‌های متقاطع و تو‌در‌تو هستند. پدیده مزبور منجر به اثر‌پذیری قیمت سهام یک شرکت از تغییرات قیمتی شرکت‌های سرمایه‌پذیر (مستقیم یا غیر‌مستقیم) خود در بورس می‌شود و در عمل به تشدید تاثیر تغییرات قیمتی شرکت سرمایه‌پذیر (با ایجاد موجی از تغییرات در قیمت شرکت‌های سرمایه‌گذار)، در شاخص منجر می‌شود. بدیهی است هر چه تعدد و نسبت مشارکت شرکت‌های سرمایه‌گذار پذیرفته شده در بورس در سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس بیشتر باشد، شاخص، تصویر مبالغه‌آمیزتری از تغییرات قیمتی را منعکس می‌کند. در برخی بورس‌ها با استفاده از مکانیزم‌هایی اثر مالکیت‌های متقاطع را در محاسبه شاخص، تعدیل می‌کنند. هدف اصلی از پردازش اطلاعات مالی، ارائه اطلاعات صحیح و قابل اتکا به منظور اتخاذ تصمیم‌های مناسب اقتصادی است و شاخص‌های متفاوت و متنوع ارائه شده در بورس‌ها، از مهم‌ترین اطلاعات مورد توجه سرمایه‌گذاران هستند. با عنایت به استقبال گسترده از سرمایه‌گذاری در بورس ایران، به‌خصوص از ابتدای سال ۱۳۹۲، به نظر می‌رسد توجه ویژه به شاخص و محاسبه و ارائه شاخص‌های متنوع اجتناب‌ناپذیر باشد.
*کارشناس ارشد بازار سرمایه