علی ابراهیم‌نژاد* یکشنبه 22 دی‌ماه، بزرگ‌ترین افت تاریخ بورس تهران رقم خورد که طی آن، شاخص کل بورس 2388 واحد سقوط کرد. خوشبختانه، بخش عمده‌ای از این کاهش بلافاصله با برطرف شدن برخی شایعات و خبر اجرایی شدن توافق هسته‌ای جبران شد و روز بعد، شاخص کل رشد 2 درصدی را تجربه کرد.
در این میان اما، احتمالا عده قابل توجهی از سرمایه‌گذاران، به خصوص سرمایه‌گذاران تازه کار که در چند ماه اخیر سود قابل توجهی کسب کرده بودند، با مشاهده صف‌های فروش سنگین و با هراس از دست دادن سود کسب شده به صف‌های فروش پیوستند تا تنها در کمتر از ۲۴ ساعت، به هیجانی بودن تصمیم خود پی ببرند و احساس پشیمانی کنند.
پدیده صف‌نشینی، چه در صف‌های خرید و چه صف‌های فروش، پدیده تازه‌ای نیست و به دلیل وجود محدودیت نوسانات قیمتی، سرمایه‌گذاران بورس تهران همواره شاهد آن هستند. خیلی از حرفه ای‌ها و قدیمی ترهای بازار هم این روزها از صف‌نشینی چشم و گوش بسته تازه کارها به ستوه آمده اند و گلایه مند هستند که به محض تشکیل صف برای یک سهم، گویا خیل عظیمی از سرمایه‌گذاران بدون توجه به عوامل بنیادی به اصطلاح «صف‌نشینی» می‌کنند و صف‌های خرید و فروش، به مثابه یک گلوله برفی، بزرگ و بزرگ‌تر می‌شوند.
اما دلیل این رفتار سرمایه‌گذاران چیست؟ چرا فردی که ممکن است برای خرید مثلا یک کیسه برنج یا چند کیلو میوه، با وسواس تمام، کیفیت و قیمت آن را در چند مغازه بررسی کند و بعضا مسافت زیادی را برای خرید با قیمت اندکی پایین‌تر طی ‌کند، چشم و گوش بسته در صف فروش می‌نشیند و احیانا در شرایطی مثل رویداد اخیر، ضرر چند میلیونی را نیز متحمل می‌شود؟
اگرچه متاسفانه، در حد اطلاع نگارنده، مطالعه‌ای برروی این پدیده در بورس تهران انجام نشده، اما تحقیقات انجام شده بر روی بازارهای با ساختار نسبتا مشابه بورس تهران حاوی نکات آموزنده‌ای است. در تحقیق انجام شده در سال ۲۰۰۷، رفتار صف‌نشینی سرمایه‌گذاران در بورس شانگهای چین مورد بررسی قرار گرفته است. بورس شانگهای از جمله بورس‌هایی است که مشابه بورس تهران محدودیت نوسان قیمتی دارد. برای اکثر شرکت‌ها، محدودیت نوسان ۱۰ درصدی و برای برخی شرکت‌های خاص (مثلا شرکت‌های زیان‌ده) محدودیت نوسان پنج‌ درصدی اعمال می‌شود. (همان‌طور که می‌دانیم، در بورس تهران محدودیت نوسان چهاردرصد و در فرابورس پنج درصد است).
این مطالعه، دلیل این رفتار سرمایه‌گذاران را این‌گونه توضیح می‌دهد که هر سرمایه‌گذار، روزانه با تصمیم برای خرید یا فروش صدها و بلکه هزاران سهام مختلف مواجه است. طبعا مطالعه دقیق و بررسی یک به یک هر سهم موجود در بازار از توان یک فرد خارج است. به اصطلاح علمی، افراد در میزان توجهی که می‌توانند به موضوعات مختلف داشته باشند، محدودیت دارند (Limited attention) و هرچه تعداد موضوعات و پدیده‌هایی که با آن مواجهند افزایش یابد، میزان توجهی که می‌توانند به هریک از آنها داشته باشند کاهش می‌یابد. مثلا اگر فرد قرار است میان پنج سهم مختلف تصمیم به سرمایه‌گذاری بگیرد، به تک‌تک آنها توجه بیشتری مبذول خواهد داشت نسبت به حالتی که لازم است به صدها سهم مختلف بپردازد. از همین رو، یک مکانیزم روانشناختی به کمک افراد می‌آید تا در زمان تصمیم‌گیری، دایره تصمیم خود را تا حد امکان کوچک کنند تا بتوانند تصمیم دقیق‌تری بگیرند. آخرین باری که برای خرید لباس به فروشگاه‌های مختلف رفتید و گزینه‌های زیاد شما را گیج و سردرگم کرد را به یاد آورید! همین رویه برای سرمایه‌گذاری در سهام نیز وجود دارد؛ هریک از ما معیارها یا بهتر بگوییم بهانه‌های مختلفی را برای کاهش دایره سهامی که در آنها سرمایه‌گذاری می‌کنیم به کار می‌گیریم. به عنوان مثال، بسیاری از افراد تنها در یک یا چند صنعت محدود که به نوعی شناخت بهتری نسبت به آن دارند سرمایه‌گذاری می‌کنند، یا تنها در سهام شرکت‌هایی که در کشور یا استان محل سکونتشان قرار دارد سرمایه‌گذاری می‌کنند (به این پدیده home bias گفته می‌شود). این کار، اگرچه ما را احتمالا از فرصت‌های بالقوه بسیاری محروم می‌کند، اما به دلیل محدودیت توان ذهنی انسان اجتناب‌ناپذیر است.یکی از مکانیزم‌هایی که سرمایه‌گذاران به طور ناخودآگاه برای تنگ‌تر کردن حلقه توجه خود استفاده می‌کنند، اخبار و رویدادهایی است که راجع به سهام مختلف می‌شنوند. به طور کلی، هرآنچه که توجه سرمایه‌گذار را به یک یا چند سهم خاص معطوف کند، به شدت در تصمیم وی برای خرید یا فروش موثر خواهد بود. اگر در بورس تهران خرید و فروش کرده باشید، به خوبی می‌دانید که یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که توجه سرمایه‌گذاران را به خود جلب می‌کند تشکیل صف‌های خرید و فروش است. به عبارت دیگر، هریک از ما به محض باز کردن صفحه بازار احتمالا اول از همه به سراغ سهم‌هایی می‌رویم که بیشترین کاهش یا افزایش قیمت را تجربه کرده‌اند. اگر نگاهی به بخش «نمادهای پربیننده» سایت بورس بیندازید، کمابیش خواهید دید که بسیاری از نمادهای پربیننده همان‌هایی هستند که صف خرید یا فروش دارند. مطالعه مذکور نشان می‌دهد، صف‌های خرید و فروش به دلیل معطوف کردن توجه سرمایه‌گذاران به خود، نقش مهمی در تهییج آنها به خرید و فروش سهام صرف نظر از ارزش بنیادین سهم دارند و همین امر منجر به دامن زدن هرچه بیشتر به این صف‌ها می‌شود که نمونه آن را در سقوط اخیر بازار دیدیم. با عنایت به این مساله‌ و نیز تجربه اخیر بازار، به سهامداران توصیه می‌کنیم با کنترل رفتارهای هیجانی، تصمیمات خردمندانه و منطقی‌تری اتخاذ کنند.
* دانشجوی دکترای فاینانس
در Boston College آمریکا
Ali.ebrahimnejad@bc.edu