گروه بورس - سردار خالدی: اگر اجماعی در خصوص مسیر حرکت نقدینگی‌ها از سطح جامعه به سمت تولید در اقتصاد صورت گیرد، بهینه ترین جهت دهی از کانال و مسیر «بازار سرمایه و بورس» ممکن می‌شود، جایی که با مکانیزم عرضه و تقاضا، تخصیص بهینه منابع به بهترین شیوه ممکن صورت خواهد گرفت. با همه این اوصاف در کنار رونق و فعالیت بازار سرمایه، بورس اوراق بهادار دو ماموریت اساسی دارد که ماموریت اصلی آن تامین مالی دراز مدت بنگاه‌های اقتصادی است و وظیفه دوم مدیریت ریسک است که از طریق ابزارهای پوشش ریسک سرمایه‌گذار در مورد تصمیمات سرمایه‌گذاری ریسک‌هایش را پوشش می‌دهد. توجه به سرمایه‌گذاران و اطمینان به حضور آنان در بورس در مواقعی که ریسک بازار بالا می‌رود از موضوعاتی است که اگر چه وظیفه اصلی نیست، اما اهمیت آن کمتر از پوشش مالی بنگاه‌ها نیست. برای اغلب سرمایه‌گذاران این مساله اهمیت دارد که با کاهش ریسک، بازار سرمایه به سهامداران اطمینان دهد که با ورود سرمایه‌ها به این بازار، از سود مناسبی برخوردار شوند. البته بازار سرمایه و بورس همچون دیگر بازارها با ذات ریسک همراه است، اما عدم شناخت و آگاهی و از سویی ریسک موجود در بازار باعث شده برخی از سرمایه‌گذاران با احتیاط بیشتری گام در این بازار بگذارند شاید به همین دلیل است که در همه بازارهای مالی و کالایی جهان و ایران به موضوع پوشش ریسک در بازار سرمایه توجه می‌شود. اهمیت این موضوع باعث شده سازمان بورس و اوراق بهادار در اولویت‌های پژوهشی خود توجه ویژه‌ای به موضوع «ابزار و روش‌های پوشش ریسک در بازار سرمایه» داشته باشد. برای بررسی این موضوع، با دو نفر از کارشناسان صحبت کرده ایم که مشروح آن در پی می‌آید. سرمایه‌گذاران در مقابل نوسان‌های بازار بی‌دفاعند علی سنگینیان یکی از کارشناسان بازار سرمایه درباره اینکه یکی از نقاط ضعف بورس تهران «نبود ابزار کنترل ریسک» است و آیا به نظر وی بیان این موضوع درست است؟ گفت: این گزاره نه تنها برای بورس تهران، بلکه برای کل بازار مالی ایران صادق است. به عبارت دیگر، فعالان اقتصادی در بازار پول و سرمایه، ابزارهای متداول دنیا برای پوشش ریسک را در اختیار ندارند و از این‌ رو کاملا در مقابل نوسان‌های بازار بی دفاع هستند. سنگینیان درباره ابزارهای مورد استفاده در بورس افزود: در ادبیات مالی، بازار مشتقه به عنوان مکمل بازار نقدی شناخته می‌شود، چرا که این بازار کمتر کارکرد تامین مالی دارد اما با ارائه ابزارهای پوشش ریسک، اطمینان کافی برای سرمایه‌گذاران فعال در بازار نقدی ایجاد می‌کند و باعث توسعه و تقویت کارکردهای بازار نقدی می‌شود. همین ویژگی برای بازار ارز یا بازار محصولات کشاورزی هم قابل تصور است. مدیرعامل تامین سرمایه امین با اشاره به اینکه چند سال پیش تلاش شد با ایجاد معاملات آتی سهام تا حدودی از ریسک بازار کم شود، اما این معاملات رونقی نگرفت، اظهار کرد: عدم رونق معاملات آتی سهام بیشتر ناشی از مشکلات فنی و نرم افزاری بود هر چند محدودیت‌های بازار نقدی به عنوان بازار دارایی پایه و دانش معامله‌گران و سرمایه‌گذاران هم در کندی رشد آن بی‌تاثیر نبود اما باور دارم در صورت حل مشکلات نرم‌افزاری، حتما مشکلات دیگر در طول فعالیت بازار رفع می‌شد و الان ما شاهد بازاری قوی در این حوزه بودیم. هر چند که محدودیت‌های فنی و عدم همکاری نهادهای مرتبط باعث شد این اقدام ارزشمند به نتیجه نرسد. وی در ادامه یادآور شد: اگرچه بازار سرمایه ما از تجربه معاملات آتی سکه طلا برخوردار بود، اما آتی سهام با توجه به ویژگی‌های دارایی پایه، از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است و نیازمند سامانه‌های معاملاتی و پایاپای پیشرفته‌ای است که باید از خارج از کشور تهیه می‌شد. مسوولان بازار سرمایه با توجه به مشکلات تجربه شده در استقرار سامانه معاملاتی بازار نقدی و برخی عدم هماهنگی‌ها، اصرار بر توسعه آن در داخل کشور داشتند که به رغم تلاش فراوان بورس تهران برای توسعه نرم‌افزار بومی، بازهم به دلیل اصرار به استفاده از سامانه بازار نقدی برای معاملات آتی بدون توجه به محدودیت‌های آن، به سرانجام نرسید. به اعتقاد سنگینیان، در صورت استفاده از نرم افزار توسعه داده شده توسط بورس تهران، بازار آتی بعد از دو تا سه سال به بازاری قوی تبدیل می‌شد. این کارشناس بورس در ادامه با اشاره به اینکه بازار آتی سهام و طلا از نظر کارکردی با یکدیگر قابل مقایسه نیستند، خاطرنشان کرد: بازار سهم با ایجاد پوشش ریسک و کمک به کشف قیمت، به دنبال توسعه بازار نقدی سهام و توسعه سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد اقتصادی است، اما بازار آتی طلا بیشتر کارکردهای سفته‌بازی دارد چون دارایی پایه آن یک دارایی با ماهیت سرمایه‌گذاری مولد نیست. مدیرعامل تامین سرمایه امین با بیان اینکه سال گذشته معاملات اوراق تبعی به عنوان یک راه حل برای کاهش ریسک مطرح شد اما این آپشن هم راه به جایی نبرد و به دلیل بهبود شرایط بازار، فراموش شد، تصریح کرد: عقیده دارم در این بازار که ماهیت کاملا وارداتی دارد و ما مصرف‌کننده دانش دیگران هستیم نباید به دنبال اختراع چرخ باشیم. سنگینیان خاطرنشان کرد: ابزارهای کاملا استانداردی برای پوشش ریسک در دنیا معرفی شده است و کم و بیش به همان شکل استاندارد در دنیا استفاده می‌شود، اما ما اصرار داریم آنها را تغییر داده و بومی کنیم و در نهایت کارکرد آنها را هم تغییر دهیم. اختیار معامله تبعی، صندوق‌های زمین و ساختمان و صندوق‌های قابل معامله در بورس نمونه‌ای از این تغییرات هستند. وی در ادامه افزود: دوم اینکه این ابزارها نیازمند زیر ساخت‌های مناسب و سیاست‌های باثبات هستند و استفاده مقطعی از آنها و به‌کارگیری زیرساخت‌های فنی ناکارآمد است و بعد فراموشی آنها کمکی به بازار سرمایه نخواهد کرد. مدیرعامل تامین سرمایه امین در خصوص اینکه چه پیشنهادهایی برای کاهش ریسک در بورس تهران از طریق تغییر قوانین یا ایجاد ابزارهای معاملاتی جدید دارد؟ تاکید کرد: به هر حال ابزارهای پوشش ریسک کاملا شناخته شده هستند، بنابراین به کارگیری آنها ساده‌ترین روش برای کمک به مدیریت ریسک سرمایه‌گذاران است. از این‌رو باید افزایش نقدشوندگی بازار نقدی به عنوان بازار پایه، توسعه ابزارهای سرمایه‌گذاری جمعی مانند صندوق‌ها، افزایش شفافیت اطلاعاتی، ایجاد بازاری مستقل برای معاملات ابزارهای پوشش ریسک شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله، تهیه نرم‌افزاری استاندارد و پیشرفته برای معاملات و تسویه این ابزارها به جای تلاش برای خوراندن نرم‌افزار بازار نقدی به هر ابزار، آموزش فعالان بازار و در نهایت استفاده از ابزارهای استاندارد در این بازار مورد توجه قرار گیرد. ابزارهای مالی کنترل ریسک رشد متناسبی نداشتند مولود رحمانیان یکی از کارگزاران بورس نیز در خصوص «نبود ابزار کنترل ریسک» به عنوان یکی از نقاط ضعف بورس تهران گفت: اگرچه بورس تهران نسبت به سال‌های گذشته از عمق بیشتری برخوردار است، اما ابزارهای نوین مالی جهت مدیریت و کنترل ریسک رشد متناسبی نداشته اند. هر بازار کارآمدی نیازمند ابزارهایی است تا رضایت مشتریان خود را فراهم کند در بازارهای مالی نیز باید سرمایه‌گذاران تا حد امکان روی میزان ریسکی که خواهان آن هستند، کنترل داشته باشند. رحمانیان در ادامه افزود: مهندسی مالی در دو حوزه بومی سازی ابزارهای رایج در دنیا و طراحی ابزارهای جدید متناسب با شرایط فرهنگی از پتانسیل برخوردار است. به همین دلیل ما شاهد هستیم که با وجود تقاضای مناسب سرمایه‌گذاران هنوز ابزارهای لازم ارائه نشده است. رحمانیان درباره عدم رونق معاملات بازار قراردادهای آتی سهام اظهار کرد: همانگونه که در جریان هستید قرارداد آتی در دو بازار کالایی و سهام در شرایط یکسان اقتصادی ارائه شد، باید پرسید که چرا در یک بازار مانند آتی سکه موفقیت خوبی کسب و استقبال شد اما در بازار دیگر رونق نگرفت. برخی از کارشناسان تفاوت اصلی را در طراحی مکانیسم این دو قرارداد می‌دانند به گونه‌ای که در سهام مسوولیت اصلی متوجه کارگزار بود در صورتی که کارگزار نه منافع کافی برای قبول این مسوولیت‌ها را داشت و نه نیروی انسانی لازم را برای اعتبار سنجی مشتریان در اختیار دارد. برخی هم تفاوت‌های ذاتی دو بازار کالایی و سهام را علت اصلی می‌دانند. رحمانیان در ادامه با اشاره به اینکه در بازارهای جهانی مهم‌ترین شاخص موفقیت یک قرارداد مالی، میزان حجم معاملات روی آن قرارداد است، بنابراین قرارداد آتی روی شاخص سهام تعریف می‌شود تا دامنه وسیع‌تری از سرمایه‌گذاران را جذب کند، عنوان کرد: با توجه به اینکه امکان تحویل شاخص عملا وجود ندارد این موضوع با مشکلات فقهی روبه‌رو‌ است و قرارداد آتی سهام ارائه شد، اما راهکاری برای حل مشکل اصلی یعنی توسعه حجم معاملات به صورت همزمان صورت نگرفت و حتی ارائه قرارداد در حجم محدودی اجرایی شد و هنوز بسیاری از سرمایه‌گذاران با سازوکار و کارکرد این قرارداد آشنایی ندارند. مشکلات نرم افزاری و سخت‌افزاری نیز از دیگر مشکلات بود که عملا جلوی ارائه کامل قرارداد به عموم را گرفت و نتیجه‌گیری فعلی در مورد قرارداد آتی سهام همانند استنتاج آماری از روی نمونه برای جامعه است. رحمانیان درباره وضعیت قراردادهای آتی تصریح کرد: در سال‌های گذشته بسیاری از سرمایه‌گذاران با مفاهیم قرارداد آتی آشنایی نداشتند و نوسانات شدید قیمت‌ها نیز عملا مانع از معرفی قراردادهای جدید شده است. به عنوان نمونه، فولاد مبارکه اصفهان در دو سال گذشته با همکاری مطالعات بورس کالای ایران مطالعات جامعی در خصوص قرارداد آتی فولاد انجام داد، اما راه‌اندازی قرارداد منوط به ایجاد ثبات در بازار شد که البته شرکت مشکلات ناشی از تعریف قرارداد را از کاستی‌های ساختاری بازار فیزیکی تشخیص داد و در جهت رفع آنها اقدام کرد. وی درباره اینکه چه پیشنهادهایی برای کاهش ریسک در بورس تهران از طریق تغییر قوانین یا ایجاد ابزارهای معاملاتی جدید دارد، گفت: مهم‌ترین مساله‌ این است که ما در طراحی قراردادهای جدید، تقسیم کار نهادهای مختلف را متناسب با توانایی آنها انجام بدهیم تا زمینه ادامه فعالیت فراهم شود. مساله آموزش سرمایه‌گذاران نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. رحمانیان در پایان اظهار امیدواری کرد که با توجه به مطالعاتی که در چند سال گذشته صورت گرفته بتوان با بازگشت ثبات به اقتصاد کلان کشور شاهد ارائه تنوع ابزارهای مالی جدید به صورت همزمان بود و بازار سرمایه به درجه بالایی از بلوغ برسد.