مسعود غلام‌زاده لداری* بازار سرمایه در هر کشوری دو کارکرد اساسی دارد: نخست، فراهم کردن بستری برای سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک توسط سرمایه‌گذاران و دوم، ایجاد ساز و کارهایی جهت تامین مالی بنگاه‌ها. در سال‌های اخیر که تامین مالی بنگاه‌های صنعتی و اقتصادی کشور از اهمیت بسیار بالایی برخوردار شده است، نقش دوم بازار سرمایه بیش از پیش اهمیت یافته است. انتظار متقاضیان منابع مالی نیز از این بازار تا حدودی متفاوت شده است. اما به‌رغم روندهای خوب و رو به رشد، فاصله تا وضع مطلوب زیاد است. بررسی حجم تامین مالی در بازار سرمایه طی سال‌های 1389 تا 1391 به تفکیک روش‌های مختلف که در ادامه آمده است، گویای این واقعیت است. نهادهای مالی اضافه شده به زنجیره نهادهای بازار سرمایه (یعنی شرکت‌های تامین سرمایه و مشاوره سرمایه‌گذاری) در بهبود روندها مسوولیت دارند. الف) افزایش سرمایه: شاید گران‌ترین، اما رایج‌ترین منبع تامین مالی در بازار سرمایه ایران تعداد و مبلغ کل افزایش سرمایه شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و فرابورس و سایر شرکت‌های ثبت شده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار طی سه سال اخیر در نمایه 1 آمده است. میزان افزایش سرمایه به روش‌های مختلف نیز مطابق نمایه ۲ بوده است. رشد قابل ملاحظه مبلغ کل افزایش سرمایه در سال ۱۳۹۱ نسبت به سال‌های قبل به دلیل فراهم شدن امکان افزایش سرمایه از محل مازاد تجدید ارزیابی دارایی‌ها بود که البته در این روش منابع مالی جدیدی وارد شرکت نمی‌شود و از خروج نقدینگی هم جلوگیری نمی‌شود. تامین مالی شرکت‌های ایرانی از طریق افزایش سرمایه در بازار سرمایه، سهم قابل ملاحظه‌ای از کل تامین مالی آنها را تشکیل می‌دهد. ب) تاسیس شرکت‌های سهامی عام از طریق پذیره‌‌نویسی سهام در بازار سرمایه تعداد و مبلغ پذیره‌نویسی سهام شرکت‌های در شرف تاسیس در بازار سرمایه کشور طی سه سال اخیر مطابق نمایه ۳ بوده است. ج) انتشار اوراق بدهی و انواع صکوک تعداد و مبلغ کل موارد تامین مالی شرکت‌های ایرانی از طریق انتشار اوراق مشارکت و صکوک در بازار سرمایه با مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار طی سه سال اخیر به شرح نمایه ۴ بوده است. انتشار اوراق صکوک در بازار سرمایه ایران در اواخر سال ۱۳۸۹ و با انتشار اوراق اجاره آغاز شده است و در اواخر سال ۱۳۹۱ نیز یک مورد تامین مالی از طریق انتشار اوراق مرابحه تجربه شده است. ارزیابی عملکرد و تبیین فرصت‌های پیش‌رو اگرچه ابزارهای تامین مالی موجود در بازار سرمایه ایران از تنوع زیادی برخوردار نیست، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که از ابزارهای موجود و حتی ابزارهای نوین (اوراق صکوک) به خوبی استفاده نمی‌شود. به نظر می‌رسد بنگاه‌های صنعتی و اقتصادی کشور هنوز اطلاعات دقیقی درخصوص پتانسیل‌های موجود در بازار سرمایه کشور (به ویژه ابزارهای تامین مالی جدید) ندارند. شاید بتوان گفت، آنها بیشتر با جنبه سرمایه‌گذاری در این بازار آشنا هستند تا جنبه تامین مالی. مبالغ تامین مالی شرکت‌های در شرف تاسیس در بازار سرمایه کشور نشان می‌دهد که برای انجام فعالیت‌های صنعتی، مالی و اقتصادی جدید در قالب شرکت‌های سهامی عام، از ظرفیت جذب منابع عموم مردم در بازار سرمایه به خوبی استفاده نمی‌شود. یکی از دلایل بنیادین شکل‌گیری شرکت‌های سهامی عام در دنیا، تجمیع سرمایه‌های کوچک برای انجام کارهای بزرگ صنعتی، اقتصادی و مالی است، در حالی که اعداد و ارقام مربوط به تشکیل شرکت‌های سهامی عام در ایران نشان می‌دهد که طی سال‌های اخیر، تعداد کافی از این نوع شرکت‌ها تشکیل نشده‌ است و از ظرفیت‌های عظیم بازار سرمایه در این زمینه به خوبی استفاده نمی‌شود. از طرف دیگر، حجم و روند تامین مالی از طریق انتشار اوراق مشارکت و صکوک در بازار سرمایه کشور با مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار، درخور این بازار که در حال حاضر ارزشی بالغ بر ۰۰۰ر۰۰۰ر۲ میلیارد ریال دارد، نیست و شاید در حد مبلغ تسهیلات اعطایی توسط یک موسسه مالی و اعتباری به مشتریانش باشد. به ویژه در شرایط کنونی که قیمت اموال، ماشین‌آلات و تجهیزات نسبت به گذشته افزایش چشمگیر داشته است و اجرای پروژه‌ها و تامین سرمایه در گردش نیاز به مبالغ بالا دارد، اعداد و ارقام مربوط به تامین مالی از طریق انتشار اوراق مشارکت و صکوک در بازار سرمایه کشور حکایت از وجود ظرفیت‌های خالی و فرصت‌های بی‌نظیر در این بازار دارد. جالب اینجاست که حجم تامین مالی از طریق انتشار اوراق مشارکت و صکوک طی سه سال اخیر، تنها ۸ درصد مبلغ افزایش سرمایه شرکت‌های بورسی، فرابورسی و سایر شرکت‌های ثبت شده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار بوده است. به نظر می‌رسد، شرکت‌ها به استفاده از روش‌های سنتی تامین مالی (که گاهی بسیار گران‌قیمت‌تر از گزینه‌های پیش روی دیگر است)، تمایل زیادی دارند. البته باید توجه داشت که تامین مالی از طریق انتشار اوراق صکوک در ایران مقوله‌ای جدید است. با این وجود، ضرورت دارد گام‌های موثری به منظور استفاده از پتانسیل‌های موجود در این حوزه برداشته شود. اوراق صکوک، یکی از جدیدترین ابزارهایی است که با استفاده از کاربردهای ساختاری در بازارهای مالی اسلامی طراحی شده‌ است. پاسخگویی به نیازهای تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی در بازار سرمایه از یک طرف و مطابقت با اصول و مبانی اسلامی از طرف دیگر، دو ویژگی اصلی است که در طراحی انواع صکوک به آن توجه شده است. استقبال از این مدل تامین مالی به حدی رسیده است که برخی از کشورهای غربی هم به منظور جذب منابع مالی موجود در کشورهای اسلامی، اقدام به انتشار اوراق صکوک فاقد هرگونه شبهه ربوی برای پروژه‌های سرمایه‌گذاری خود می‌نمایند. بررسی روند استفاده از این ابزارها در دنیا که در ادامه توضیح داده شده است، حکایت از فرصت‌های موجود در بازار سرمایه ایران به منظور تامین مالی بنگاه‌ها با استفاده از انواع صکوک دارد. سخن پایانی حال که با حضور ۷ شرکت تامین سرمایه و ۹ شرکت مشاور سرمایه‌گذاری دارای مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار، زنجیره نهادهای فعال در بازار سرمایه کشور به وضعیت خوبی رسیده است، انتظار می‌رود سطح آگاهی تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران شرکت‌ها از ابزارها و فرصت‌های تامین مالی موجود در بازار سرمایه افزایش یابد. نهادهای مالی یاد شده باید نقش خود را در آگاهی‌‌بخشی متقاضیان تامین مالی به خوبی ایفا کنند. به ویژه، وابستگی برخی از شرکت‌های تامین سرمایه به بانک‌های بزرگ کشور، می‌تواند زمینه همکاری مشترک بازار سرمایه و بازار پول کشور در حوزه تامین مالی را فراهم کند. در وصف فرصت‌های استفاده نشده همین بس که اگر هر یک از شرکت‌های تامین سرمایه و مشاور سرمایه‌گذاری دارای مجوز مشاوره عرضه (که تعداد آنها به ۱۲ شرکت می‌رسد)، زمینه تامین مالی فقط دو شرکت را در هر سال فراهم کنند، باید سالانه حداقل ۲۴ مورد تامین مالی از طریق انتشار اوراق مشارکت و صکوک در بازار سرمایه داشته باشیم. اگر شرکت‌های کارگزاری دارای مجوز مشاور عرضه هم به این لیست اضافه شود، این رقم بسیار بیشتر از این خواهد بود. پیشنهاد می‌شود با برگزاری سمینارهای آموزشی هدفمند و کاربردی برای مدیران مالی و ارشد شرکت‌ها (حداقل در سطح شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و فرابورس)، اطلاعات کافی درخصوص فرصت‌های تامین مالی در بازار سرمایه در اختیار آنها قرار داده شود. سازمان بورس و اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، شرکت‌های تامین سرمایه و شرکت‌های مشاوره سرمایه‌گذاری باید در این زمینه پیشگام شوند تا سطح شناخت مدیران شرکت‌ها از فرصت‌های تامین مالی در بازار سرمایه ارتقا یابد. *مدرس دانشگاه و کارشناس بازار سرمایه