محمد خان‌زاده

اکثر فعالان بازار سرمایه با سایت بسیار مفید و آموزنده Investopedia آشنایی دارند‌. متن زیر طبقه‌بندی جالبی است که این سایت از فاینانس، سرمایه‌گذاری و بیمه اسلا‌می‌کرده است و امید است که مورد استفاده خوانندگان روزنامه‌دنیای اقتصاد قرار بگیرد‌. الف: فاینانس اسلامی: فاینانس اسلا‌می‌به فرآیندی اشاره ‌می‌کند که شرکت‌های مختلف که از جمله آنها بانک‌ها ‌هستند، برای عملیات فاینانس خود از روش‌هایی استفاده ‌می‌کنند که با قوانین دین اسلام مطابقت دارند.

همچنین است وقتی که صحبت از سرمایه‌گذاری به میان ‌می‌آید‌. تنها در زمینه‌هایی سرمایه‌گذاری مجاز است که از نظر شرع وارد شدن به آن حوزه‌ها بلا‌اشکال ‌است‌.

به‌رغم قدمت طولانی فاینانس اسلا‌می‌، مطرح شدن مجدد آن به اوایل ۱۹۶۰ بر ‌می‌گردد و عده‌ای دلیل اصلی را افزایش بهای نفت و در آمد سرشار کشورهای مسلمان صادر‌کننده نفت و به تبع آن تقاضا‌ی روز‌افزون برای فاینانس و سرمایه‌گذاری اسلا‌می ‌‌می‌دانند. هسته مرکزی فاینانس اسلا‌می ‌را سه عنصر زیر تشکیل ‌می‌دهند‌.

۱ - تقسیم ریسک وسود سرمایه‌گذاری (risk sharing as part of raising capital)

۲ - اجتناب از ربا (usury)

۳ - اجتناب از غرر (uncertainty)

از نظر اسلام‌، فاینانس اسلا‌می ‌نیز وسیله ای برای رسیدن به مقاصد مورد نظر این دین یا مقاصد شریعت ‌می‌باشد و آشنایی با مقاصد شریعت در بسیاری موارد راهنمای خوبی برای تشخیص فاینانس اسلا‌می‌ از فاینانس غیر‌اسلا‌می ‌است‌. در حالت کلی فاینانس اسلا‌می‌را ‌می‌توان به چهار مقوله زیر تقسیم کرد‌.

۱ -‌ تقسیم سود و زیان یا مضاربه (Profit-and-loss sharing contracts)

۲ -‌ مشارکت (Partnership and joint stock ownership)

۳ -‌ اجاره (Leasing )

۴ -‌ سلم و استصناع (Islamic Forwards)

بر اساس قراردا‌د مضاربه بانک سپرده‌های سرمایه‌گذاران را به نمایندگی از آنها در زمینه‌های مختلف سرمایه‌گذاری ‌می‌کند و سود و زیان را با آنها‌، به نسبتی که از قبل مشخص شده است شریک ‌می‌شود‌، اما قرارداد مشارکت به سه حالت زیر قابل اجرا ‌می‌باشد‌.

* مشارکت کاهنده (Declining-Balance Shared Equity)، این نوع مشارکت که بیشتر برای خرید خانه از آن استفاده ‌می‌شود به این صورت است که موسسه مالی با مشتری خود به صورت شراکتی خانه‌ای را ‌می‌خرند و با پرداخت مداوم اقساط توسط مشتری‌، درصد سهم مشتری افزایش و درصد سهم بانک کاهش ‌می‌یابد تا اینکه مشتری مالک صد‌در‌صد خانه ‌می‌شود‌.

* اجاره به شرط تملیک (Lease-to-Own )، این نوع مشارکت به این صورت است که موسسه مالی معمولا در‌صد بالایی از (اگر نه همه‌) بهای مثلا خانه را ‌می‌پردازد و با مشتری توافق ‌می‌کند که بعد از اتمام تمام اقساط اجاره که شامل اصل و سود پول بانک است، خانه را به او بفروشد (‌به مالکیت او در بیاورد‌)

* مرابحه (Installment (Cost-Plus) Sale )، در این حالت موسسه مالی مثلا خانه‌ای را که مشتری پسندیده است، ‌می‌خرد و به قیمت بالاتری که شامل سود بانک هست به مشتری به صورت نسیه ‌می‌فروشد‌‌. در قرارداد مرابحه شرط است که خریدار از قیمت خرید مطلع باشد و چنین شرطی جاری است و با توجه به مجاز بودن فروش نسیه‌، شبه ربوی بودن هم بر آن وارد نیست.

در اجاره حق استفاده از یک دارایی برای مدت زمان مشخصی به فرد دیگر فروخته ‌می‌شود‌. یکی از شروط اساسی این است که اجاره‌دهنده مالک دارایی مورد‌نظر در طول مدت اجاره باشد‌. در حالت خاصی ممکن است، شرط شود که موجر دارایی مورد‌نظر را به بهای مشخصی به مستاجر بفروشد‌.

سلم و استصناع از قراردادهای خاصی هستند که با وجود غرر مجاز شمرده شده‌اند‌. قبلا گفتیم که هسته اصلی فاینانس اسلا‌می ‌اجتناب از ربا‌، غرر و تقسیم سود و زیان سرمایه‌گذاری است. در این قراردادها پول ابتدا پرداخت ‌می‌شود و‌لی کالای خریداری شده در سلم و محصول ساخته شده در استصناع بعدا تحویل داده ‌می‌شوند‌.

ب‌: سرمایه‌گذاری اسلا‌می‌: در اینجا به دو مورد از سرمایه‌گذاری‌های مجاز از نظر اسلا‌می‌ اشاره ‌می‌شود‌.

۱ - سهام شرکت‌ها: از نظر شریعت اسلام سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌ها مجاز ‌است، مگر اینکه این شرکت‌ها به فعالیت‌هایی مثل تولید مشروبات الکلی‌، وام‌دهی‌های ربوی و از این قبیل که از نظر شریعت اسلام مجاز نیستند، مشغول باشند‌.

۲ - صندوق‌های با در آمد ثابت:

* سرمایه‌گذاری بازنشستگی (Retirement Investments)

از آنجایی که اکثر افراد بازنشسته ‌می‌خواهند درآمد ثابتی داشته باشند و از طرفی هم سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی با درآمد ثابت مجاز نمی‌باشد، انواع خاصی از سرمایه‌گذاری‌ها در املاک و مستغلات به صورت مستقیم یا اوراق بهادار‌سازی شده تدارک دیده شده‌اند تا بدون اینکه مشکل شرعی داشته باشد، پاسخگوی نیاز این دسته از افراد باشند‌.

* صکوک (Sukuk )

در نوع خاص این اوراق که صکوک اجاره باشد، ناشر گواهی‌های مالی را به پشتوانه بخشی از دارایی‌های خود به گروهی از سرمایه‌گذاران ‌می‌فروشد و سپس همان دارایی‌ها را از آنها اجاره ‌می‌کند‌. این اجاره‌بها ‌می‌تواند مبلغ ثابتی بوده و یا به شاخصی مثل LIBOR ارتباط داده شود‌. معمولا برای انجام این فرآیند ناشر، اقدام به تاسیس (SPV (Special purpose vehicles ‌می‌کند همچنین متعهد ‌می‌شود که در سررسید گواهی‌های مالی را به مبلغ اسمی ‌از سرمایه‌گذاران خریداری کند‌.

ج: بیمه اسلا‌می‌یا تکافل: بیمه متعارف کنونی از نظر شریعت غیر‌مجاز است‌. دو دلیل مهم برای غیر‌مجاز بودن آن به شرح زیر ‌هستند‌. اول اینکه بیمه‌کننده بهای چیزی را ‌می‌پردازد که ممکن است اتفاق بیفتد و ممکن هم است اتفاق نیفتد‌. به عبارت دیگر مفهوم غرر در اینجا مطرح ‌می‌شود‌. دلیل دوم اینکه شرکت‌های بیمه در سرمایه‌گذاری‌های خود به مواردی از جمله سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت متوسل ‌می‌شوند که از نظر شرع مجاز نیستند.

در بیمه اسلا‌می‌ یا تکافل‌، افراد در یک صندوق همگانی پول خود را ‌می‌گذارند تا در صورت نیاز یکی از برادران دینی آنها‌‌، مبلغی طبق شرایط بیمه شده پرداخت شود و مابقی پول پرداخت نشده صندوق در آخر سال مالی متعلق به همه بیمه‌گذاران است، برخلاف بیمه متعارف که شرکت‌های بیمه مالک پول پرداخت نشده ‌می‌شوند‌.

* دانشجوی INCEIF

(International Center for Education in Islamic Finance - Malaysia)