یادداشت
ارتباطات معاملاتی و ارائه مدلی برای بورس‌های اسلامی
قربان برارنیا ادبی **
در پاسخ به افزایش رقابت در حوزه بازارهای مالی بین‌المللی و تسریع در جریان سرمایه و تجارت بین‌المللی، بورس‌های اوراق بهادار کشورهای دنیا در سال‌های گذشته به ویژه در یک دهه گذشته، تلاش‌های زیادی برای توسعه و بهبود همکاری‌ها و ارتباطات و یکپارچگی برخی از فعالیت‌های خود به ویژه در حوزه معاملات انجام دادند.
دکتر ابوالفضل شهرآبادی *
قربان برارنیا ادبی **
در پاسخ به افزایش رقابت در حوزه بازارهای مالی بین‌المللی و تسریع در جریان سرمایه و تجارت بین‌المللی، بورس‌های اوراق بهادار کشورهای دنیا در سال‌های گذشته به ویژه در یک دهه گذشته، تلاش‌های زیادی برای توسعه و بهبود همکاری‌ها و ارتباطات و یکپارچگی برخی از فعالیت‌های خود به ویژه در حوزه معاملات انجام دادند. اقتصاد جهانی نیز در چند دهه گذشته به ویژه در یک دهه گذشته شاهد سرعت در یکپارچگی و ادغام‌ها بوده است. ایجاد حوزه یورو و ASEAN از جمله این پیشرفت‌ها بوده است. این فرآیند جهانی شدن به طور آشکارتری در حوزه بازارهای مالی و سرمایه مشاهده می‌شود، هر چند بحران مالی اخیر در دنیا این فرآیند را کند کرده است. این تلاش‌ها اغلب شکل ائتلاف، سامانه مشترک معاملاتی، ادغام، تشکیل کانون، فدراسیون و اتحادیه را به خود گرفته است.
نگاهی به اتحادها و ارتباطات بورس‌ها در دنیا
گردانندگان بازار برای افزایش کارآیی و بهبود نقدشوندگی بازار، به شدت در پی انجام طرح‌های ادغام و ارتباطات معاملاتی هستند. علاوه بر این، پیشرفت‌های فنی در زمینه ارتباطات و یکپارچه سازی اقتصاد جهانی تا حد زیادی موانع مربوط به فاصله جغرافیایی، مقررات و فن‌آوری پیش روی مشتاقان سرمایه‌گذاری در بازارهای خارجی را کاهش داده است. این تحولات سبب یکپارچگی سرمایه‌گذاران و ایجاد منابع مشترک نقدینگی شده است که توسط هر بورسی که بهترین پیشنهاد را ارائه دهد، جذب می‌شود. بسیاری از بورس‌ها برای بهره‌برداری از این پدیده، سعی در ارائه بازارهای بزرگ با نقدینگی بیشتر، ارائه گونه‌های مختلف دارایی‌های قابل معامله و تنظیم بهتر سفارشات کرده‌اند. اولین گام در این مسیر، ادغام بورس‌های محلی به منظور توانمند‌سازی آنها برای رقابت موثر در صحنه بین‌المللی است. در این زمینه بورس یورونکست با ادغام پنج بورس اروپایی و همچنین بورس اومکس با ادغام ۷ بورس از حوزه اسکاندیناوی تشکیل شدند. همان‌گونه که بورس‌های کوچک ادغام می‌شوند تا توان رقابت با رقبا را داشته باشند، افزایش تهدید سامانه‌های معاملاتی جایگزین و احتمال تغییر در قوانین و مقررات عاملی شده تا ادغام‌ها وارد مراحل بعدی شوند. در این مرحله بورس‌های بزرگ با هم ادغام می‌شوند و ادغام‌های بین‌المللی صورت می‌گیرد مثل ادغام بورس یورونکست با بورس نیویورک در ژانویه ۲۰۰۷ خرید بورس ISE توسط EUREX، ادغام بورس‌ایتالیا با بورس لندن در اکتبر ۲۰۰۷ و ادغام اومکس با نزدک در فوریه ۲۰۰۸.
در ژانویه ۲۰۰۷ بورس نیویورک ۵درصد از سهام بورس ملی هند و در فوریه ۲۰۰۸ بورس نزدک اومکس ۳۳ درصد از سهام بورس مالی بین‌المللی دوبی را خریداری کردند. روند ادغام و تحصیل در بین بورس‌ها به دو صورت افقی و عمودی صورت می‌گیرد که منجر به افزایش در‌اندازه و توانایی بورس‌ها می‌شود. علاوه بر اقدامات بورس نیویورک و یورونکست، نزدک نیز به دنبال خرید سهام بورس لندن بود که سهم عمده‌ای از بازار انگلستان را به خود اختصاص می‌دهد. از جمله نمونه‌های پیشین می‌توان به بازار OMX اشاره کرد که در حال حاضر از هفت بورس در مناطق شمال اروپا و بالتیک تشکیل شده و یکی از نمونه‌های برتر در زمینه ادغام فرامرزی محسوب می‌شود. نخستین ارتباط برای معاملات فرامرزی در دسامبر ۲۰۰۱ با افتتاح سامانه ASX WorldLink بین بورس استرالیا و بورس سنگاپور برقرار شد. این ارتباط به صورت دو سویه و برای معامله فرامرزی بین این دو بورس ایجاد شد. خدمات یکپارچه قابل ارائه شامل انجام معامله، تسویه و پایاپای دو سویه برای سرمایه‌گذاران در بازارهای استرالیا و سنگاپور، و نیز ارتباط با بازار ایالات متحده از طریق بورس‌های نیویورک، نزدک و Amex است. با این‌حال، تقاضا برای آن به سطح قابل ملاحظه‌ای نرسید و دو بورس مورد اشاره به مشارکتشان پایان دادند. در همین زمینه در می۲۰۱۱، سه بورس آمریکای جنوبی شامل بورس پرو، بورس کلمبیا و بورس شیلی با برقراری ارتباط معاملاتی بین سیستم‌های معاملاتی خود، بازار یکپارچه‌ای را (MILA) راه‌‌اندازی کردند. MILA به کارگزاران این سه بورس امکان می‌دهد تا در دو بورس دیگر معامله کنند. به تازگی، همان‌گونه که‌گردش سرمایه‌های جهانی به سمت آسیا سوق پیدا کرد، زمزمه ادغام بورس‌ها در این منطقه نیز شنیده می‌شود که از جمله آنها ادغام بورس عضو ASEAN است. شش بورس کشورهای عضو آسه‌آن (ASEAN) برنامه‌ای را از سال ۲۰۰۸ برای ایجاد ارتباط معاملاتی تدوین کردند. بر اساس این برنامه، بورس‌های عضو این پیمان تا سال ۲۰۱۵ به تدریج می‌توانند سامانه معاملاتی خود را به هم مرتبط سازند. دو بورس سنگاپور و مالزی در ژوئن ۲۰۱۲ این طرح را کامل کرده و بازارهای خود را به هم مرتبط کردند. بورس تایلند در ماه آگوست به آنها خواهد پیوست.
تاریخچه ارتباط معاملاتی بین بورس‌های کشورهای عضو OIC
همانند سایر کشورها و حوزه‌ها، کشورهای عضو OIC به تازگی تلاش‌های خود را برای تقویت همکاری بین بورس‌های خود با نگاه به توسعه و تشکیل سازوکاری برای شکلی از ادغام و یکپارچگی بین خود افزودند. به نظر می‌رسد یکپارچگی و اتحاد بین بورس‌های کشورهای اسلامی، نیاز‌های مالی این کشورها را برآورده و به توسعه اقتصادی بیشتر این کشورها کمک خواهد کرد. در ضمن، ایجاد ارتباطات معاملاتی بین بورس‌های اوراق بهادار مستلزم مسوولیت‌های مهمی برای مقامات کشورهای عضو است. مهم ترین وظایف مقامات شامل همکاری قانونگذاری بین بورس‌های اوراق بهادار برای نظارت بر بازارها و ایجاد تغییرات در قوانین ملی است. ایده ارتقای سرمایه‌گذاری مشترک بین کشورهای عضو OIC به سال ۱۹۷۴ بر می‌گردد. در این سال وزرای خارجه کشورهای عضو OIC در پنجمین نشست خود در کوالالامپور پیشنهاد بررسی تشویق سرمایه‌گذاری مشترک، و سرمایه‌گذاری افراد یک کشور اسلامی در سایر کشورهای اسلامی، و کاهش کنترل‌ها در جابه جایی سرمایه‌ها بین اعضا، توافق برای برداشتن مالیات مضاعف، تضمین خروج سرمایه‌گذاری‌ها و حمایت کامل از تمام سرمایه‌گذاری را مطرح کردند.
بعدا، در جلسات مختلف کومسک (کمیته همکاری‌های اقتصادی و تجاری سازمان کنفرانس اسلامی) این موضوع مطرح و توسعه داده شد. ایده تشکیل بورس کشورهای اسلامی به ۱۰ سال قبل برمی گردد. اولین پیشنهاد برای این بازار توسط مدیر بانک توسعه اسلامی به حدود ۱۰ سال قبل بر می‌گردد. این ایده در برخی از نشست‌ها مطرح شد اما توسط کشورهای اسلامی و سازمان‌ها به نحو شایسته‌ای پیگیری نشد. در نشست ۲۰۰۵ توصیه‌هایی برای توسعه همکاری‌ها بین بورس‌های اوراق بهادار کشورهای عضو OIC ارائه شد. سرانجام، در دومین نشست هم اندیشی بورس‌های کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در اکتبر ۲۰۰۸ در استانبول به دنبال تصمیم اعضا برای تقویت تلاش‌ها به منظور ارتقای همکاری بین بورس‌های اوراق بهادار با نگاه به توسعه سازوکاری برای یکپارچگی بین اعضا، بورس اوراق بهادار تهران تشکیل یک بورس اسلامی را پیشنهاد داد. کارگروه ویژه‌ای به رهبری بورس تهران مامور انجام مطالعات امکان‌سنجی تشکیل بورس اوراق بهادار اسلامی شد. در نشست سپتامبر ۲۰۱۰ نام کارگروه به «ارتباطات بازار سرمایه اسلامی» (CML) تغییر یافت. در نشست ۲۰۱۱، ماموریت کارگروه با تبدیل آن به «گروه پروژه بورس‌های داوطلب و موسسات پس از معاملات» پایان یافت. اعضای این گروه پروژه تلاش خواهند کرد تا ارتباطات چند جانبه یا دوجانبه را در زمینه معاملات، خدمات پس از معاملات، زیرساخت فن آوری و غیره محقق کنند. گروه پروژه با مقامات قانونگذاری بورس‌ها همکاری خواهد کرد تا چارچوب قانونی لازم برای انجام ارتباطات آماده شود.
مدلی برای ایجاد ارتباطات معاملاتی بازارهای سرمایه اسلامی
کارگروه «ارتباطات بازارهای سرمایه» گزینه‌های مختلفی را برای توسعه همکاری و ایجاد ارتباط بین بورس‌های کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی مورد بررسی قرار داد و در نشست‌ها به بحث گذاشت. از جمله روش‌های همکاری بین گروهی از بورس که در دنیا تجربه شده یا مورد مطالعه قرار گرفته می‌توان موارد زیر را عنوان کرد:
۱. تشکیل مرکز داده‌ای مشتمل بر داده‌های بورس‌های اوراق بهادار عضو
۲. ایجاد گواهی سپرده اسلامی
۳. پذیرش مشترک شرکت‌ها و عضویت مشترک کارگزاران در بورس‌های طرف همکاری
۴. ایجاد سامانه معاملاتی مشترک
۵. هماهنگ سازی قوانین و رویه‌های بازار و توسعه بهترین رویه‌ها برای بورس‌های اوراق بهادار
۶. ایجاد شاخص مشترک برای بورس‌های اوراق بهادار کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (این طرح در سال ۲۰۱۲ به اجرا درآمد)
۷. اجرای برنامه‌های آموزشی مشترک برای کارکنان بورس‌ها در جهت آشنایی با سایر بورس‌ها و تبادل تجربیات.
همچنین، کارگروه به منظور ارزیابی وضعیت بورس‌های عضو از جنبه‌های مختلف و مطالعه امکان پذیری ایجاد ارتباطات معاملاتی و پس از معاملات، در سال ۲۰۱۰ اقدام به ارسال پرسشنامه به بورس‌های عضو کرد. در این پرسش نامه وضعیت بورس‌ها از نظر مقررات سرمایه‌گذاری خارجی، زیرساخت‌های معاملاتی و پس از معاملات و سیاست‌های توسعه‌ای مورد پرسش قرار گرفت. خلاصه‌ای از نتایج پرسش‌نامه‌های پاسخ داده شده به شرح زیر است:
• تقریبا همه بورس‌های پاسخ‌دهنده قابلیت‌هایی برای معاملات آن لاین داشته‌اند. معاملات آن لاین از زیرساخت‌ها و پیش نیاز برای ارتباطات معاملاتی بین‌المللی است.
• کشورها هیچ محدودیتی برای سرمایه‌گذاری خارجی به ویژه سرمایه‌گذاری استراتژیک ندارند به جز کشور عربستان که محدودیت‌هایی برای سرمایه‌گذاران خارج از حوزه خلیج فارس دارد و قرقیزستان که محدودیت‌هایی برای سرمایه‌گذاری استراتژیک وضع کرده است.
• اغلب بورس‌های پاسخ دهنده اعلام کرده اند که در حال حاضر آنها هیچگونه ارتباطات معاملاتی ندارند، اما برنامه‌هایی برای ایجاد ارتباط بین بازارها در آینده دارند
• بورس‌های پاسخ دهنده محدودیتی برای خروج اصل و فرع سرمایه وضع نکرده اند جز بورس عربستان. برخی از بورس‌ها مشوق‌هایی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی ارائه می‌دهند.
• تقریبا همه بورس‌های پاسخ دهنده زیرساخت مطلوبی برای انتشار اطلاعات از طریق وب سایت خود و توزیع‌کنندگان اطلاعات دارند.
• به جز چند استثنا، اغلب کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در موج‌های ادغام‌های بین‌المللی مشارکت نداشته و بیشتر به دنبال استراتژی توسعه داخلی بورس‌های اوراق بهادار خود بوده‌اند.
با توجه به در نظر گرفتن نتایج حاصل از نظرسنجی و همچنین تجربیات سایر بورس‌ها در زمینه ارتباطات معاملاتی، مدل ارتباط معاملاتی الکترونیکی
(E-Trading Link) که بیشتر کارگزار محور و مبتنی بر توافق کارگزاران دو بورس با هم وبه صورت شبکه است، مورد پذیرش بورس‌های عضو قرار گرفت. مهم‌ترین ویژگی و مشخصات مدل یادشده به طور کلی عبارت است از:
• عدم نیاز به عضویت مشترک کارگزاران بورس‌های عضو شبکه ارتباطی.
• توافق دوجانبه بین کارگزاران نقش محوری داشته و به همین دلیل شرایطی برای حضور کارگزاران در این شبکه از طرف بورس‌های عضو وضع می‌شود.
• مقامات قانونگذار و بورس‌ها نقش نظارتی، کنترلی و قانونگذاری خود را حفظ می‌کنند و هر مشارکت کننده‌ای در این شبکه تحت مقررات کشور خود فعالیت می‌کند.
• نبود تعارض منافع بین بورس‌ها به دلیل وجود ساختار مدیریتی مستقل.
• عدم نیاز به ایجاد تغییر در مقررات فعلی و توسعه سیستم‌های جدید برای خدمات پس از معاملات.
• امضای موافقت نامه کارگزار محلی با کارگزار یا کارگزارانی از بورس‌های کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی که معاملات در آن انجام می‌شود.
• کارگزار محلی با استقاده از توافق نامه دوجانبه اقدام به تسویه و پایاپای تمام معاملات خود در بورس‌های عضو شبکه می‌کند.
• افتتاح حساب‌های دوجانبه و برقراری ارتباط بین CSDهای بورس‌های عضو شبکه، عملیات پس از معاملات را تسهیل خواهد کرد.
• ارتباطات معاملاتی در این مدل در ابتدا می‌تواند بین تعدادی از بورس‌های توسعه‌یافته‌تر برقرار شده و سپس می‌تواند به سایر بورس‌های کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی گسترش یابد.
• بورس عضو این شبکه سهام شرکت‌های بزرگ و منتخبی را که در این مدل قابل معامله هستند، مشخص و به روش مناسب اعلام خواهند کرد.
• مدیریت زیرساخت فن آوری توسط یک تامین کننده مستقل انجام خواهد شد.
چالش‌های ایجاد ارتباط معاملاتی
با وجود پیشرفت‌های فن آوری و حرکت‌های صورت گرفته در جهت استاندرد‌سازی بازارهای سرمایه جهانی، برای ایجاد ارتباطات معاملاتی در سطح بین‌المللی نیاز به برنامه ریزی و سرمایه‌گذاری در جهت توسعه زیرساخت‌ها و سیاست‌های مرتبط ضروری است. چالش‌ها و موانع زیر در ایجاد ارتباطات معاملاتی بین بازارهای کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی مورد شناسایی قرار گرفت که باید مدیریت شوند:
• باوجود نهادهایی مانند IFSB و AAOIFI برای استانداردسازی مقررات بازارهای سرمایه کشورهای اسلامی هنوز این کشورها فاصله زیادی تا رسیدن به این هدف دارند و فاقد چارچوب قانونی مشابهی در حوزه بازار اوراق بهادار هستند. بسیاری از این کشورها از رویه‌های حسابداری غربی که برای ابزارهای اسلامی مناسب نیست استفاده می‌کنند.
• با وجود گسترش ابزارهای جدیدی مثل صکوک در بازارهای اسلامی، نوآوری و ابتکار در این بازارها بسیار ضعیف است و ابزارهای سنتی متداول مثل سهام در آنها معامله می‌شود و تنوع محصول در آنها اندک است.
• بازارهای سرمایه کشورهای اسلامی از نبود نیروی آموزش دیده و تحلیگرانی که بتوانند محصولات جدید اسلامی طراحی کنند، رنج می‌برد.
• عدم حضور سرمایه‌گذاران نهادی بزرگ و نهادهای مالی مرتبط با بازار سرمایه.
• نبود اراده سیاسی قوی بین رهبران کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی و وجود اختلافات و رقابت بین برخی از این کشورها.
• ضعف یا نبود قانونی در زمینه حاکمیت شرکتی در این کشورها.
* معاون تامین مالی شرکت تامین سرمایه پارسیان
** کارشناس بازار سرمایه
ارسال نظر