دکتر احمد یزدان‌پناه*
فرض کنید یک کشاورز ۵۰۰۰ بوشل (استاندارد قراردادهای آتی گندم) برای تحویل بهمن ماه با قیمت هر بوشل ۳ دلار بفروشد، ولی در بهمن ماه، وقتی قرارداد آتی سررسید می‌‌‌شود، قیمت هر بوشل آن نوع گندم۵۰/۲ دلار باشد.

کشاورز مزبور از طریق خرید متقابل (buy back)، گندم را به قیمت 50/2 دلار درست قبل از زمان تحویل قرارداد خود می‌‌‌خرد، این اقدام سودی معادل 50/0 دلار در هر بوشل از فروش و بازخرید محصول خود برای او به بار می‌‌‌آورد. همزمان او گندم خود را با قیمت آنی (spot price) یا با قیمت تحویل فوری (فوری در اصطلاح بورس کالا یعنی تحویل تا 72 ساعت بعد) از معامله50/2 دلار در هر بوشل می‌‌‌فروشد. بنابراین، دریافتی کل این کشاورز 3 دلار در هر بوشل می‌‌‌شود:


همانطور که مشاهده می‌‌‌کنید قرارداد آتی به تولید کننده آن کالا اجازه داده است تا درآمد کل خود را بر پایه 3 دلار در هر بوشل تثبیت نماید. آثار رفاهی این عمل در کل جامعه از طریق معامله در بورس آشکار است. در مثال بالا چگونگی مصون‌سازی منافع یک تولید کننده محصولات کشاورزی از طریق بکارگیری ابزارهای مشتقه و قراردادهای آتی مطرح شد، برای درک بهتر مطلب نمودارهای زیر را در نظر بگیرید. در نمودار اول ارزش 5000 بوشل گندم به عنوان تابعی از قیمت آنی آن به نمایش گذاشته شده است. ارزش مزبور با بالارفتن قیمت گندم به اندازه یک دلار به اندازه 5000 دلار بالا می‌‌‌رود. نمودار دوم، نمایشگر سود ناشی ازتحویل 5000 بوشل گندم با قیمت‌های آتی 3 دلار در هر بوشل است. اگر قیمت نهایی گندم برابر با قیمت آتی اولیه و اصلی آن یعنی 3 دلار شود، سود مزبور صفر می‌‌‌شود. برای تحویل گندم به قیمت 3 دلار، به ازای هر یک دلاری که قیمت گندم از 3 دلار کمتر باشد سود ناشی از عقد قرارداد آتی مزبور 5000 دلار افزایش می‌‌‌یابد. قسمت‌های اول و دوم می‌‌‌خواهند نشان دهند که ریسک قیمت‌‌ها چگونه یکدیگر را خنثی می‌‌‌نمایند. نمودار سوم نشان دهنده آن است که کل ارزش 5000 بوشل گندم به علاوه وضعیت آتی آن از تاثیر قیمت نهایی گندم مصون مانده است.
معاملات آتی چگونه انجام می‌‌‌شوند؟
در عمل گندم کار مثال ما وکارخانه ماکارونی‌سازی مقابلش به صورت رو در رو قراردادی امضا نمی‌‌‌کنند. زیرا آنها با مراجعه به بازار متشکل بورس کالا که وظیفه اصلی آن در واقع تخصیص بهینه ریسک است از مزایای گوناگون بورس بهره مند می‌‌‌شوند.
از جمله‌‌، استاندارد بودن شرایط قراردادها و حضور اتاق تهاتر و تسویه در بورس‌‌ها که در مقابل خریداران نقش فروشنده دارد و در مقابل فروشندگان نقش خریدار را ایفا می‌‌‌کند، لذا احتیاجی نیست اعتبار هرکدام برای دیگر محرز شود بدین ترتیب بورس‌های کالا ریسک نکول (default risk) یا ریسک عدم توانایی تعهدات طرفین معامله را به شدت کاهش می‌‌‌دهند.
وقتی شما یک قرارداد آتی را می‌‌‌خرید یا می‌‌‌فروشید‌‌، در عمل قیمت را ثابت کرده اید؛ اما پرداخت را به زمان دیگری در آینده موکول می‌‌‌کنید. بورس‌‌ها برای حسن انجام کار و ایفای تعهدات طرفین از آنها ودیعه و سپرده ای(margin) به صورت نقدی یا به صورت اوراق بهادار مطالبه می‌‌‌کنند.
علاوه بر اینها، قراردادهای آتی‌‌، به صورت روزانه سود و زیان معاملات را به حساب معامله گران منظور می‌‌‌کنند. در بورس‌‌ها به این اقدام marked to market می‌‌‌گویند. دراین روش سود روزانه شما به مانده حساب ودیعه شما اضافه و برعکس، زیان معاملات روزانه شما از مانده آن حساب کسر می‌‌‌شود؛ برای مثال کشاورز مثال ما توافق کرده است ۵۰۰۰ بوشل گندم نوع معینی را به قیمت ۳ دلار در هر بوشل تحویل دهد. فرض کنید، روز بعد از عقد قرارداد قیمت آن نوع گندم برای تحویل در آینده (آتی) افزایش یابد و به ۰۵/۳ دلار برسد . کشاورز مزبور با زیانی معادل ۰۵/۰ = ۵۰۰۰ ÷ ۲۵۰ دلار مواجه می‌‌‌شود و باید این مبلغ را به بورس کالا بپرازد. می‌‌‌توان تصور کرد که کشاورز مزبور می‌‌‌تواند هر روز با خرید متقابل (buy back) وضعیت آتی را با یک عمل جبرانی ایفاد کند و وضعیت جدیدی را در بورس پیدا کند. بنابراین‌‌، پس از گذشت روز اول که زیانی معادل ۰۵/۰ دلار در هر بوشل برای کشاورز رقم می‌‌‌خورد، حال او تعهد دارد که گندم را به قیمت ۰۵/۳ دلار در هر بوشل تحویل دهد. بنگاه یا کارخانه خریدار گندم برای ماکارونی یا مصارف دیگر وضعیت عکس کشاورز را دارد. افزایش قیمت آتی گندم برای آنها سودی معادل ۰۵/۰ دلار در هر بوشل به بار می‌‌‌آورد. بورس کالا این سود را به حساب آن بنگاه منظور می‌‌‌کند. بنگاه مزبور وضعیت آتی خود را با سود فروخته و وضعیت جدید او آن است که با یک قرارداد جدید گندم را به قیمت ۰۵/۳ دلار باید تحویل گیرد.
به قیمت گندم و یا هر کالای دیگر در بورس کالا وقتی تحویل فوری و آنی آنها مطرح است، قیمت آنی (spot price) می‌‌‌گویند. وقتی کشاورز گندم خود را برای تحویل در آینده می‌‌‌فروشد، قیمتی را که او برای محصول خود توافق کرده است ممکن است از قیمت آنی محصول او متفاوت باشد. اما آینده در نهایت به حال تبدیل می‌‌‌شود؛ مگر نه این است که امروز همان فردایی است که دیروز برایش برنامه ریزی می‌‌‌کردید! هرچه به زمان تحویل نزدیک می‌‌‌شویم‌‌، قرارداد آتی نیز به قرارداد آنی نزدیک می‌‌‌شود و لذا قیمت آتی کالای مورد نظر هم به قیمت آنی آن نزدیک می‌‌‌شود و در تاریخ سررسید به هم ملحق می‌‌‌شوند.
صاحب کالا ممکن است بخواهد تا سررسید قرارداد آتی صبر کند و در آن تاریخ کالا را به خریدار تحویل دهد؛ ولی همان‌طور که قبلا اشاره شد تحویل فیزیکی در بورس کالا به ندرت اتفاق می‌‌‌افتد.
امروزه علاوه بر معاملات قراردادهای آتی کالایی‌‌، آتی مالی هم به طور وسیع در بورس‌‌ها مطرح هستند. در اینجا به جای آنکه سفارش خرید یا فروش کالایی مثل فلزات، قهوه‌‌، شکر‌‌، پتروشیمی‌‌‌و نفت را به کارگزار خود بدهید، شما سفارش یا دستور خریدوفروش یک دارایی مالی در آینده را به کارگزار می‌‌‌دهید. از این ابزارها می‌‌‌توان برای حمایت از منافع خود در جهت مقابله با ریسک نوسانات کوتاه مدت و بلند مدت نرخ‌های بهره، نرخ ارز و نوسانات قیمت سهام استفاده کرد.
قراردادهای سلف (تحویل آتیForward)
همانطور که اشاره شد قراردادهای آتی به شدت استاندارد شده هستند. یکی از دلایل نقد شوندگی بازار این ابزارهای مالی همین استاندارد بودن آنهاست. سررسید قراردادهای آتی در روزهای خاصی از سال باید قرار داده شوند.
اندازه تحویل کالاها استاندارد است؛ مثلا برای گندم قراردادهای آتی برحسب ۵۰۰۰ بوشل بسته می‌‌‌شوند. برای طلاحجم قرارداد ۱۰۰ اونس است، برای پوند استرلینگ ۶۲۵۰۰ پوند اندازه قرارداد آتی را شکل می‌‌‌دهد. اگر به هردلیلی شرایط استاندارد قراردادهای آتی با وضعیت شما هم خوانی ندارد، می‌‌‌توانید به خرید و فروش نوع دیگری از این قراردادها به نام قرارداد سلف یا تحویل آتی مبادرت کنید.
بر مبنای مذاکره و چانه زنی می‌‌‌توانید شرایط این قراردادها را با وضع خود مطابقت دهید. شما می‌‌‌توانید قرارداد سلفی بنویسید که در سررسیدهای مختلف فقط یک چهارم حجم قرارداد را تحویل دهید. فرض کنید شما به عنوان یک وارد کننده ماشین آلات از ژاپن نیاز دارید که سه ماه دیگر به طرف تجاری خود در آنجا مبلغ کل خرید خود را حواله کنید.
شما می‌‌‌توانید به کمک ثابت نمودن قیمت ین به خرید قرارداد سلف اقدام کنید. در پایان عمر قرارداد ،یعنی در پایان سه ماه شما مبلغ مورد توافق را به بانک فروشنده پرداخت می‌‌‌کنید و ین‌های خود را تحویل می‌‌‌گیرید.
مثالی برای قرارداد سلف (تحویل آتی)
فرض کنید بازرگان واردکننده ای به ۵۳‌‌میلیون ین در ۲۷ جولا نیازمند است. امروز او با بانک جهت خرید آن مقدار ین قراردادی سلف منعقد می‌‌‌کند تا به قیمت سلف هر ۱۲۷ ین یک دلار، در ۲۷ جولای آنها را تحویل بگیرد. بنابراین در روز موعود وارد کننده مزبور به بانک فروشنده آن قرارداد سلف مراجعه و با پرداخت. ۵۳‌‌میلیون ین دریافت می‌‌‌کند تا آن را برای طرف تجاری خود در ژاپن حواله کند. خرید آتی این مقدار ین در مقابل دلار می‌‌‌تواند، نوسانات نرخ ارز بین این دو پول به کمک قرارداد سلف را قفل کند. حال تصور کنید اگر این قرارداد بسته نمی‌‌‌شد و وارد کننده مزبور دلار در اختیار داشت و چنانچه دلار با تضعیف یا کاهش همراه می‌‌‌شد‌‌، مجبور بود برای همان مقدار کالا مقدار بیشتری دلار بپردازد. او با به کارگیری قرارداد تحویل آتی ارز به مصون‌سازی یا پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز پرداخته است. فرض کنید دلار در مقابل ین تضعیف می‌‌‌شد و نرخ برابری آنها از ۱۲۷ ین در مقابل یک دلار به ۱۰۰ ین در مقابل یک دلار کاهش می‌‌‌یافت. در این حالت وارد کننده مزبور برای تهیه ۵۳‌‌میلیون ین مورد نیاز خود می‌‌‌بایست ۵۳۰۰۰۰ دلار بپردازد. شرایط قرارداد‌های آتی شاید امکان استفاده از آن ابزار را برای او ممکن نمی‌‌‌کرد؛ چرا که او می‌‌‌خواست روز ۲۷ جولای این پول را بپردازد و سررسید استاندارد شده آن نوع قراردادها به او امکان آن را نمی‌‌‌داد، لذا وارد کننده مزبور به بازار قراردادهای سلف (تحویل آتی) مراجعه کرده بود. این نوع قرارداد در بازار آتی نرخ بهره هم کاربرد فراوان دارند.
اهمیت اقتصادی بازارهای آتی در بورس‌ها:
از آنجا که بازارهای آتی بازارهایی به شدت فعال هستند و از طرف دیگر در سطوح وسیع و جهانی امروزه فعالیت می‌‌‌کنند، لذا منبع بسیار ارزشمندی برای اطلاعات حیاتی مورد نیاز بازارها و نماگرها به حساب می‌‌‌آیند دو رسالت بزرگ برای این بازارها از زاویه اقتصادی مطرح است.
1- کشف قیمت‌ها: به خاطر ماهیت به شدت رقابتی این بازارها، امروزه بازارهای آتی به صورت ابزار اقتصادی بسیار مهمی‌‌‌در اقتصادهای ملی درآمده اند که به تبیین قیمت کالاها (نفت‌‌، برنج‌‌، قهوه‌‌، شکر‌‌، طلاو محصولات پتروشیمی‌‌‌، مس و فولاد و ....) بر پایه برآورد امروز و فردای (آینده ) عرضه و تقاضای آنها می‌‌‌پردازند. قیمت‌‌ها در بازارهای آتی بستگی به جریان پیوسته اطلاعات از سرتاسر جهان دارند و لذا مستلزم آن هستند که به شدت با شفافیت همراه باشند. عواملی چون تغییرات جوی و خشکسالی‌‌ها‌‌، جنگ‌‌، عدم توانایی در پرداخت بدهی‌‌ها‌‌، هجوم پناهندگان برای زندگی و سکونت به کشور دیگر، فرسایش خاک و غیره که بر عرضه و تقاضا اثر قابل توجه دارند، شکل دهنده قیمت حال و آینده کالاها و محصولات هستند. این نوع اطلاعات و روش‌های بدست آوردن آن بر تغییرات قیمت کالاها موثرند. به چنین فرآیندی که رسالت عمده بورس‌‌ها را شکل می‌‌‌دهد، کشف قیمت می‌‌‌گویند.
۲- کاهش ریسک: هم چنین بازارهای آتی، فرصتی است برای سرمایه‌گذارانی که می‌‌‌خواهند ریسک خریدها(سرمایه‌گذاری ها) خود را کاهش دهند. ریسک‌هایی آنها که با آن مواجه هستند، کاهش می‌‌‌یابند؛ زیرا قیمت معامله از پیش تعیین شده است. بنابراین، معامله گران بورس کالا مقدار مورد نیاز خرید یا فروش خود را ازآن کالا می‌‌‌دانند. این امر مهم به کاهش هزینه نهایی خریداران خرده پا کمک می‌‌‌کند؛ چرا که با ریسک کمتر شانس کمتری وجود دارد که تولید کنندگان قیمت‌‌ها را بالا برند تا بتوانند زیان‌های وارده بر سود خود در بازارهای نقدی را جبران کنند.
*عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا