فرزانه فراشی

بخش پایانی

بازپرداخت این نوع وام از طریق جلسات هفتگی متشکل از تقریبا ۶ گروه وام‌گیرنده در روستایی که اعضای گروه در آن ساکنند، صورت می‌پذیرد تا بانک بر کار انجام شده در محلی که وام در آنجا اخذ گردیده نیز نظارت داشته باشد. با روشی که این بانک در پیش گرفته است، بیش از ۹۸ درصد وام‌ها بازپرداخت می‌شوند و تنها حدود یک درصد از وام‌‌‌‌های پرداختی وصول نمی‌شوند (در مقایسه با نرخ ۲۵ تا ۵۰ درصدی سایر موسسات مالی در بنگلادش)؛ زیرا از یک سو وام‌گیرنده را درگیر بازپرداخت وام خود نموده ‌است و از سوی دیگر آنها را نیز عضو خانواده بزرگ ۷ میلیونی این بانک کرده ‌است. این موضوع باعث گردیده‌ است که گرامین‌بانک تبدیل به یکی از پرشعبه‌ترین بانک‌های جهان شود. با طرحی که محمد یونس ارائه داده ‌است، هر وام‌گیرنده، عضو رسمی این بانک می‌شود و می‌تواند در مجامع عمومی این بانک که در مناطق مختلف برگزار می‌شود، شرکت نماید.

با توضیحاتی که در فوق به آنها اشاره شد، ویژگی‌های مهم مکانیزم اجرایی در سیستم بانکداری «گرامین‌بانک» را می‌توان به صورت خلاصه به شرح زیر دسته بندی کرد:

* عدم درخواست وثیقه، ابزار حقوقی، ضمانت گروهی یا ایجاد بدهی مشترک؛

* افزایش نرخ بازگشت وام نرخ بازپرداخت به ۹۸ درصد به‌دلیل قرارگرفتن وام‌گیرندگان در گروه‌های کوچک کاری و آموزش تیم در خصوص نحوه مدیریت مالی به‌منظور دریافت وام بیشتر در مرحله بعدی.

* تامین مالی ۱۰۰ درصد باقیمانده وام‌ها از محل سپرده‌های بانک؛

* عدم دریافت وام یا هبه توسط بانک از سایر منابع از سال ۱۹۹۵ تا کنون؛

* استفاده از نرخ بهره وام پایین‌تر از میزان تعیین شده توسط دولت و نرخ سپرده‌گذاری بالاتر؛

* پرداخت وام با نرخ بهره صفر درصد به بینوایان به‌عنوان اعضا؛

* پرداخت وام ارزان قیمت جهت خانه‌سازی برای فقرا؛

* پرداخت وام برای شرکت‌های تجاری کوچک؛

* اعطای بورس و وام تحصیلی؛

* تشکیل شبکه ارتباطی گرامین به‌عنوان شرکت‌های زیر مجموعه گرامین‌بانک؛

* پرداخت اقساط وام‌گیرنده در صورت مرگ وی توسط صندوق بیمه وام و استفاده بازماندگان افراد متوفی از بیمه عمر؛

* تاسیس صندوق بازنشستگی برای وام‌گیرندگان؛

* جبران خسارت وام پرداخت نشده از طریق تبدیل وام به «وام قابل انعطاف»؛

* ارائه خدمات تلفن به اعضا؛

* شرکت در انتخابات اعضای مدیریت گرامین‌بانک توسط اعضا؛

* بهره‌گیری از یارانه و تکنولوژی اطلاعاتی و ارتباطی در سیستم حسابداری بانک به‌منظور ظرفیت‌سازی نهادی در ساختار بانک و آسان‌سازی امور؛

* سیاست گشایش شعب جدید؛

* عبور ۶۴ درصد از خانوارهای وام‌گیرنده از خط فقر؛

* اعطای ستاره یا نشان برای دستاوردها به‌منظور تشویق شعبی که فعالیت‌های درخشانی برای وصول اهداف تعیین شده داشته‌اند.

بررسی عملکرد و نتایج حاصل از ایجاد گرامین‌بانک:

بررسی عملکرد این بانک نشان می‌دهد که طی سه سال اخیر درآمد خانواده‌های فقیر تحت پوشش این بانک ۵۳‌ درصد، سرانه غذا و آشامیدنی اعضای این بانک نسبت به کسانی که مشارکتی در برنامه‌های آن نداشته‌اند، ۹ درصد رشد و توان خرید آنها برای پرداخت هزینه پوشاک و تحصیل و بهداشت ۱۸ درصد افزایش یافته است.

در حال حاضر حدود نیمی از افراد این کشور زیر خط فقر می‌باشند و اقتصاد کشور بیشتر مبتنی بر کشاورزی سنتی است. هرچند که ۶۸ میلیون خانواده فقیر در سراسر دنیا زندگی می‌کنند که این عملیات بانکی را مورد استفاده قرار داده‌اند، لیکن براساس برنامه در نظر گرفته شده، قرار است که تا آینده نزدیک ۱۰۰ میلیون نفر از فقرا تحت پوشش این عملیات قرار بگیرند.

مطالعاتی که در سال ۱۹۹۸ توسط شاهیدور خاندکر و سیدنی‌آر اسکالر‌، اقتصاددان بانک جهانی صورت گرفته است، نشان می‌دهد که گرامین‌بانک از طریق اعطای وام به زنان نیازمند اولا، موجب افزایش امنیت اقتصادی آنان در سطح خانواده شده ‌است؛ ثانیا، تاثیر مثبتی در امکان ورود کودکان به مدرسه و ادامه تحصیل آنان با کیفیت بالاتر و حتی تغذیه‌شان نیز داشته است.

همچنین بررسی‌های انجام شده دیگر نشان می‌دهد که رشد جمعیت در این کشور در دهه ۱۹۹۰ نسبت به دهه‌های قبل کاهش چشم‌گیری داشته است که البته کارکرد گرامین‌بانک از طریق ارائه مشاوره به زنان تحت پوشش در خصوص تنظیم خانواده در کنترل جمعیت و کاهش این روند بی‌تاثیر نبوده است.

از سوی دیگر افزایش خوداشتغالى در بین گروه‌هاى دریافت‌کننده وام و عملکرد خوب زنان در بازپرداخت وام موجب افزایش شمار تعاونی‌ها و فزونى وام و تسهیلات اعطایى از سوى بانک شده ‌است. چنانچه در یک بررسى به‌عمل آمده، ملاحظه می‌گردد که زنان از لحاظ بازپرداخت وام در مقایسه با مردان از عملکرد بهترى برخوردار بوده‌اند، چراکه تنها ۶/۱ درصد از وام‌گیرندگان زن، وام خود را در موعد مقرر پرداخت نکرده‌ بودند. حال آنکه دیرکرد وام از سوى مردان ۳ درصد بوده است.

تفاوت گرامین‌بانک با بانک‌های معمولی و شناخته شده:

با توجه به توضیحات ارائه شده در خصوص نحوه فعالیت گرامین‌بانک، روش کاری این بانک به‌طورکلی متفاوت با شیوه‌های کاری بانک‌های معمولی به نظر می‌رسد که در زیر به برخی از این تفاوت‌ها اشاره می‌شود:

* بانک‌های معمولی به دارایی‌های تحت مالکیت شخص توجه دارند به‌طوری‌‌که که‌، هرچه وام‌گیرنده توان مالی بهتری داشته باشد، می‌تواند وام بیشتری اخذ کند. به‌عبارت دیگر، اگر وام‌گیرنده منابع مالی کمی در اختیار داشته باشد، یا اصلا نداشته باشد، مبلغ وام چندانی به وی تعلق نخواهد گرفت. در حالی‌که روش مورد استفاده توسط گرامین‌بانک، براساس ارزیابی دارایی وام‌گیرنده نیست بلکه به توان بالقوه‌ای که در فرد وجود دارد توجه می‌کند؛

* بانک‌های معمولی براساس وثیقه عمل می‌کنند، درحالی‌که گرامین‌بانک بدون نیاز به وثیقه اقدام به پرداخت وام می‌کند. در واقع معتقد است که اعتبار باید به‌عنوان یک حق بشری شناخته شود؛

* بانک‌های معمولی اغلب در مالکیت ثروتمندان و به‌ویژه مردان است؛ ولی گرامین‌بانک در اختیار فقرا و به‌خصوص زنان فقیر است، به‌طوری‌‌که که ۹۷ درصد وام‌گیرندگان آن را زنان تشکیل می‌دهند؛

* به حداکثر رساندن سود، بالاترین هدف بانک‌ها به‌شمار می‌رود درحالیکه هدف گرامین‌بانک خدمت رساندن به فقرا، به‌خصوص زنان می‌باشد و به آنها کمک می‌کند تا با فقر بجنگند. بنابراین، گرامین‌بانک بیشتر دارای اهدافی است که از دیدگاه‌های اقتصادی- اجتماعی سرچشمه می‌گیرد و نه صرفا اقتصادی؛

* گرامین‌بانک درصدد ارتقای وضعیت وام‌گیرندگان و اعطای حق مالکیت دارایی به آنان به‌خصوص زنان فقیر است و اطمینان دارد که وام‌ ساخت مسکن که در اختیار زنان قرار می‌گیرد باعث می‌گردد این دارایی همچنان پس از ساخت خانه، بنام آنها باقی بماند؛

* برخلاف بانک‌های عادی که سعی دارند در مراکز تجاری شهرها متمرکز شوند، شعبات گرامین‌بانک بیشتر در مراکز روستایی قرار دارند. به عقیدة گرامین‌بانک این بانک است که باید به‌سوی مردم برود نه مردم به‌سوی بانک. این شیوه باعث گردیده است که گرامین‌بانک با ۲۲۶۹۱کارمند بیش از ۷ میلیون وام‌گیرنده را در پیشبرد اهدافشان کمک ‌کند؛

* نحوه بازپرداخت وام‌ها توسط گرامین‌بانک از طریق تقسیم آنها به اجزای بسیار کوچک با اقساط هفتگی صورت می‌گیرد؛

* برخلاف بانک‌های عادی، در شیوه کاری گرامین‌بانک هیچ ابزار حقوقی بین وام‌دهنده و وام‌گیرنده وجود ندارد. در هیچ کجا تصریح نشده است که در صورت کوتاهی در بازپرداخت وام‌گیرنده، وی را باید دادگاهی کرد؛

* بانک‌های عادی براساس قرارداد، جریمه دیرکرد دریافت می‌کنند؛ درحالیکه گرامین‌بانک به وام‌گیرندگان اجازه می‌دهد بدهی خود را مجددا قسط‌بندی کنند؛

* در بانک‌های معمولی گرفتن سود، جز در مواقع استثنایی، توقف ندارد. همچنین ممکن است جریمه سود وام، بسته به دوره بازپرداخت آن به چندین برابر اصل وام برسد. اما در گرامین‌بانک در هیچ شرایطی جمع کل سود از مبلغ وام تجاوز نمی‌کند و هیچ جریمه‌ای هم به آن تعلق نمی‌گیرد؛

* بانک‌های معمولی نسبت به شرایط وام‌گیرنده پس از گرفتن وام بی‌تفاوت هستند. اما بر عکس، سیستم گرامین‌بانک توجه زیادی به نظارت بر مسائل معیشتی و اجتماعی دارد. حتی گرامین‌بانک به آنها کمک می‌کند تا منابع مالی برای بازنشستگی یا سایر پس‌اندازها را فراهم کنند.

* در بانک‌های معمولی وام با سود مرکب محاسبه می‌شود درحالیکه در گرامین‌بانک محاسبه سود به شکل ساده انجام می‌شود؛

* در صورت فوت وام‌گیرنده، سیستم گرامین‌بانک از خانواده متوفی طلب بقیه وام را نمی‌کند. بلکه با استفاده از برنامه بیمه، تمام مبلغ باقی‌مانده با سود آن پرداخت می‌شود. بدین ترتیب هیچ‌گونه بدهی به خانواده متوفی منتقل نمی‌شود؛

* گرامین‌بانک حتی به بینوایان نیز توجه خاصی دارد و برای آنان مشاور خوبی محسوب می‌شود. بانک آنها را از نظرات مشورتی خود در خصوص دست‌فروشی چند کالا به‌صورت خانه به خانه یا پیشنهاد چند کار کوچک تجاری در محلی که آنها تکدی‌گری می‌کنند، بهره‌مند می‌سازد؛

* گرامین‌بانک وام‌گیرندگان را تشویق می‌کند که اهداف اجتماعی، آموزشی، بهداشتی و غیره داشته باشند درحالی‌که این موارد هیچ‌گاه جزو وظایف بانک‌های عادی به حساب نمی‌آیند. به‌عنوان مثال: یکی از وظایف گرامین‌بانک این است که افراد را به‌جای تکدی‌گری وادار به یک زندگی آبرومند سازد.

نتیجه گیری:

گرامین‌بانک روند بانکداری سنتی را با کنار گذاشتن گروبرداری دگرگون کرده است و سیستمی بر پایه اعتماد دوسویه، نظارت شدید، پاسخگویی، مشارکت و خلاقیت ایجاد کرده است. ازنظر گرامین‌بانک، اعتبار یک‌عامل تسریع‌کننده فرآیند توسعه به‌شمار می‌رود. اعتبار‌عامل توانمندسازی در توسعه شرایط اقتصادی- اجتماعی تنگدستان که در بیرون از قلمرو خدمات بانکداری متعارف بسر می‌برند، شمرده می‌شود. زیرا شرط گرو گذاشتن به شکل سنتی، هرگونه حق دسترسی برابر به اعتبار از سوی تنگدستان را با تنگنا روبرو می‌سازد و آنها را از بهره‌مندی از چرخه اقتصاد و سرمایه‌گذاری و مزایای آن باز می‌دارد.

همچنین این بانک فراهم‌سازی شرایط نامناسب برای سازمان‌دهی زندگی محرومان و افراد آسیب‌پذیر و نیز حل مشکل بیکاری از راه اشتغال و درآمدزایی را بهتر از راه حل‌هایی همچون بیمه بیکاری و کمک هزینه‌های رفاهی می‌داند.

با این شیوه کمک‌های حمایتی مصرفی و یارانه‌ای و احتمال بازگشت فقرا به چرخه پیچیده فقر به شدت کاهش یافته و در بسیاری از این موارد، در پرتو حمایت‌های هدفمند و تسهیل‌گری نهادهای توسعه از بین می‌رود. این امر موجب گردید تا دستاورد گرامین‌بانک در پرتو موفقیت‌های فزاینده و در یک فرآیند تکاملی به الگویی جهانی و گرانیگاه شبکه جهانی موسسات و افرادی بدل شده است که اقتصاد خرد و گردش اعتبارات را رهیافتی موثر برای فقرزدایی و توسعه می‌پندارند و در عمل آن را به کار گرفته‌اند.

سرانجام باید یادآور شد که براساس آنچه که تجربه گرامین‌بانک نشان داده است، دسترسی آسان فقرا به اعتبارات همراه با حمایت‌های لازم می‌تواند زمینه مشارکت اجتماعی نهادمند، کارآفرینی، و درآمدزایی و در کل توانمندسازی آنها را در جامعه فراهم آورد.

در ایران نیز کمیته اعتبارات خرد با حمایت سازمان ملل و همکاری بخش‌های مختلف دولت، تشکل‌های بخش خصوصی، نهادها و تشکل‌های مردمی و سازمان‌های عمومی حمایتی از سال ۱۳۸۴ شروع به شکل‌گیری کرده است تا بتوان تجربه‌ها و تکنیک‌های نوین و موثر فقرزدایی را در اختیار دولت، بخش خصوصی، نهادهای مردمی و سازمان‌های حمایتی ایران قرار داد. لیکن نکته‌ای که از مقایسه شیوه اعطای اعتبارات توسط گرامین‌بانک با موسسات اعتباری در ایران قابل تامل است، وثیقه و تضامین سنگینی است که وام‌گیرندگان حتی برای اجرای طرح‌های زود‌بازده به هنگام اخذ وام ناچار به ارائه می‌باشند

که در برخی مواقع دشواری‌های تولید و فشار عوامل بیرونی منجر به ضبط آن و حتی دریافت جریمه‌های دیرکرد سنگین نیز می‌شود.

حال آنکه براساس مدل مورد استفاده در گرامین‌بانک، سیستم طراحی شده به صورت خودکار و به عنوان یک‌عامل کنترل‌کننده درونی برای وام‌گیرندگان عمل می‌کند. در نتیجه پرداخت وام به وام‌گیرندگان کاملا بدون نیاز به وثیقه و بدون محاسبه جریمه دیرکرد صورت می‌پذیرد.

بنابراین توجه به این مسائل و استفاده موثرتر و اصلاح ساختاری در شیوه اجرایی طرح‌های اشتغال‌زایی، مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای، وام‌های پرداختی برای طرح‌های خود اشتغالی یا طرح‌های زودبازده و شفاف سازی شرایط مورد نیاز جهت اخذ این‌گونه وام‌ها، با الهام از مدل مورد استفاده در گرامین‌بانک می‌توانند به‌عنوان مکانیزم‌های اثر بخش و گزینه‌ای دیگر در کنار طرح سهام عدالت جهت ارائه تسهیلات بدون نیاز به وثیقه و مبارزه با فقرزدایی در جامعه مورد توجه بیشتر قرار گیرد.

فهرست منابع:

* مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره هفتم و هشتم، فروردین و اردیبهشت سال ۱۳۸۶