علی ابراهیم‌نژاد*

از بین دو ضرب‌المثل مشهور «سالی که نکوست از بهارش پیداست» درست‌تر است یا «جوجه را آخر پاییز می‌شمرند» به نظر شما کدام یک درست‌تر است؟ اگر فروردین ماه امسال از فعالان بورس تهران این سوال را می‌پرسیدید احتمالا اولی و اگر این روزها بپرسید به احتمال زیاد دومی را انتخاب می‌کنند. شاید کمتر کسی باور می‌کرد که بعد از شروع رویایی امسال، کارنامه سال ۹۰ بورس تهران تا این حد ناامیدکننده باشد. این روزها هم کمتر کسی است که به انتظار یک بهار رویایی دیگر برای بورس در سال ۹۱ باشد. شما احتمالا داستان تکراری نقره داغ شدن خیلی از سرمایه‌گذارانی که در بهار امسال تصمیم به ورود به بورس و صندوق‌های مشترک گرفتند و در پاییز با ضرر هنگفتی بازار را ترک کردند را می‌دانید. واقعیت اما این است که نه در آن روزها چشم انداز بازار آنقدر رویایی بود که همه فکر می‌کردند و نه این روزها آنقدر تیره است که همه فکر می‌کنند. شاید درست تر از همه این است که: نه به آن شوری و نه به این بی‌نمکی! تصمیمات سرمایه‌گذاری ما مانند هر تصمیم ‌دیگری بر اساس تجزیه و تحلیل ذهنی صورت می‌گیرند و بنابراین ریشه این خوشبینی یا بدبینی افراطی را نیز باید در همان فرآیند ذهنی‌مان جست‌وجو کنیم. بد نیست بدانید مطالعات انجام شده توسط یک دانشمند عصب شناس به نام Paul Glimcher در دانشگاه نیویورک در این باره نشان می‌دهد که سلول‌های بخش خاصی از مغز ما قابلیت پیش‌بینی آینده بر اساس اتفاقات گذشته را دارند. این سلول‌ها پیش‌بینی خود راجع به آینده را بر اساس محاسبه میانگینی از رویدادهای گذشته شکل می‌دهند. اما نکته مهم این است که در پیش‌بینی آینده، این سلول‌ها وزن بیش از اندازه‌ای به وقایع نزدیکتر به زمان حال می‌دهند، یعنی آنچه در گذشته نزدیک رخ داده در مقایسه با اتفاقات قدیمی‌تر وزنی بیش از اندازه دارد. به همین دلیل است که ذهن سرمایه‌گذاری ما عادت دارد به محض مشاهده چند روز (یا ماه) پربازده به راحتی روزهای بد بازار را فراموش کند و به ما وانمود کند که بازار همیشه همینطور مثبت خواهد بود.

روانشناسان نیز این پدیده یعنی به یاد آوردن وقایع نزدیک در گذشته و نادیده گرفتن وقایع پیش از آن را به طور گسترده مورد بررسی قرار داده‌اند و از آن به عنوان وابستگی به وقایع اخیر (Recency Bias) یاد می‌کنند.

همانطور که ساختار ذهن همه ما انسان‌ها مشابه یکدیگر است، رفتار هیجانی سرمایه‌گذاران و تکیه بیش از حد آنان به بازده روزها یا ماه‌های اخیر نیز پدیده‌ای نیست که منحصر به بورس تهران و سرمایه‌گذاران آن باشد. یک مرکز تحقیقاتی به نام Decision Research در آمریکا از سال ۲۰۰۸ از تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران به صورت منظم نظرسنجی می‌کند. این نظرسنجی‌ها نشانگر این است که سرمایه‌گذاران در پیش‌بینی خود از آینده بازار به شدت تحت تاثیر بازده بازار در یک ماه گذشته هستند.

می‌توان گفت به طور کلی سرمایه‌گذاران از نظر نگاه خود به عملکرد گذشته و آینده بازار به سه دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول عملکرد آینده بازار را ادامه روند گذشته می‌دانند. دسته دوم بر این اعتقادند که روند آینده بازار عکس عملکرد بازار در گذشته خواهد بود و دسته سوم عملکرد گذشته بازار را در آینده آن بی‌تاثیر می‌دانند. تحقیقات انجام شده در دانشگاه Northwestern آمریکا بیانگر این است که بیش از ۴۰ درصد افراد جزو دسته اول، حدود ۳۰ درصد در دسته دوم و تنها یک چهارم افراد در دسته سوم جای می‌گیرند و بنابراین افرادی که در پیش‌بینی آینده بازار متکی به عملکرد گذشته آن هستند بزرگترین گروه را تشکیل می‌دهند. طبیعتا این گروه دیرتر از همه و زمانی که بازار به اوج خود رسیده سرمایه‌گذاری می‌کنند (چون تنها در آن هنگام است که آینده بازار را مثبت می‌بینند) و زمانی که بازار به پایین‌ترین سطح قیمتی رسیده (یعنی با حداکثر زیان ممکن!) از آن خارج می‌شوند که این پدیده را می‌توان در روند ورود و خروج نقدینگی صندوق‌های مشترک در اکثر بازارها از جمله بازار ایران به خوبی مشاهده کرد. گروه دوم نیز آن دسته از افراد هستند که به محض افزایش اندک قیمت سهامشان اقدام به فروش می‌کنند و از کسب سود بالاتر خود را محروم می‌کنند زیرا معتقدند هر لحظه ممکن است بازار روند معکوس به خود بگیرد. اما دسته سوم گروهی هستند که به‌رغم احتمال زیان دهی مقطعی در نوسانات کوتاه‌مدت بازار، قادرند از بازده بلندمدت بازار بهره‌مند شوند.

به هر حال به خصوص با نزدیک شدن به پایان سال هر سرمایه‌گذار منظمی باید نگاهی انتقادی به بیلان سالانه خود بیندازد و اتفاقا به نظر می‌رسد سال ۹۰ از این نظر سال آموزنده‌ای باشد! اگر تصور تکرار روزهای پربازده یکی دو سال اخیر برایتان غیرممکن می‌نماید، بد نیست کمی تامل کنید و احساس خود را در روزهای پررونق پارسال و بهار امسال که افت بازار را غیرممکن می‌دیدید دوباره مرور کنید.

*دانشجوی دکترای مالی Boston college آمریکا

Ali.ebrahimnejad@bc.edu