انتشار صکوک در ایران و جهان
از آنجا که صکوک در واقع یکی از ساختارهای تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار نیز به شمار می‌رود، در ابتدا توضیح مختصری در مورد فرآیند تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار ارائه می‌شود. سپس تعریف صکوک، انواع و ساختارهای صکوک و پیشرفت‌های صورت گرفته در زمینه انتشار آن بیان می‌شود.
ساختار اجرایی اوراق صکوک
«تبدیل به اوراق بهادار کردن دارایی‌ها» فرآیندی است که طی آن، دارایی‌های موسسه مالک دارایی یا بانی از ترازنامه آن موسسه جدا می‌شود، در عوض، تامین وجوه توسط سرمایه‌گذارانی انجام می‌شود که یک ابزار مالی قابل مبادله را می‌خرند و این ابزار نمایانگر بدهکاری مزبور است، بدون اینکه به وام‌دهنده اولیه مراجعه‌ای صورت پذیرد.
به طور کلی در فرآیند تبدیل دارایی‌ها (از جمله وام‌های رهنی) به اوراق بهادار، شرکت یا موسسه‌ای که نیاز به تامین مالی دارد، اقدام به تاسیس یک «شرکت با مقصد خاص (SPV، SPE یا SPC)» می‌کند و آن دسته از دارایی‌های خود را که دارای جریان‌های نقدی آتی هستند به شرکت با مقصد خاص (SPV) می‌فروشد. شرکت با مقصد خاص یا SPV برای اینکه وجه لازم برای خرید دارایی‌های یادشده را فراهم کند، اقدام به انتشار اوراق بدهی با پشتوانه دارایی و عرضه آن به عموم سرمایه‌گذاران می‌کند. سپس SPV وجوهی را که از محل فروش اوراق بدهی به دست آورده است، بابت خرید دارایی‌های مالی به بانی پرداخت می‌کند. سرمایه‌گذارانی که اوراق بدهی با پشتوانه دارایی را خریده‌اند، از محل جریان‌های نقدی حاصل از دارایی‌های مالی شرکت با مقصد خاص بازدهی کسب می‌کنند. برخی از دارایی‌های مالی دارای جریان‌های نقدی آتی که قابل تبدیل به اوراق بهادار هستند و می‌توان به پشتوانه آنها اوراق بهادار منتشر کرد، عبارتند از: حساب‌های دریافتنی حاصل از وام (اقساط وام)، حساب‌های دریافتنی مربوط به کارت‌های اعتباری، حساب‌های دریافتنی حاصل از لیزینگ و... .
صکوک به‌عنوان یکی از محصولات اوراق بهادار کردن دارایی‌ها، جمع کلمه عربی «صک» و معرب واژه چک در زبان فارسی بوده و نوعی اوراق بهادار اسلامی جایگزین اوراق قرضه است که با درگیرکردن یک دارایی مشخص فیزیکی و به میان آوردن قراردادهایی مانند اجاره و مضاربه منطبق با قانون بانکداری بدون ربا است. صکوک طبق استاندارد شماره ۱۷ سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی، عبارتست از گواهی‌هایی با ارزش اسمی یکسان که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده آن، مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها، منافع حاصل از دارایی یا ذی‌نفع یک پروژه یا یک فعالیت سرمایه‌گذاری خاص می‌شود. بر این اساس، صکوک به ۱۴ نوع صکوک اجاره، سلم، استصناع، مرابحه، مشارکت، مضاربه، نماینده سرمایه‌گذاری، مزارعه، مساقات، ارائه خدمات، حق‌الامتیاز، مالکیت دارایی‌هایی که در آینده ساخته می‌شود، مالکیت منافع دارایی‌های موجود و مالکیت منافع دارایی‌هایی که در آینده ساخته می‌شود، طبقه بندی می‌شود.
از بین صکوک فوق تنها استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه رایج هستند. صکوک اجاره، سلم، استصناع و مرابحه زیرمجموعه ابزار بدهی و صکوک مشارکت و مضاربه زیرمجموعه ابزار حقوق صاحبان سهام قرار می‌گیرند. صکوک اجاره، نوعی صکوک سرمایه‌گذاری است که بیانگر مالکیت واحدهای سرمایه‌گذاری با ارزش برابر از دارایی‌های بادوام فیزیکی است که به یک قرارداد اجاره، آن‌طور که در شریعت تعریف شده، پیوند خورده است. این دارایی‌های با دوام فیزیکی شامل زمین، ساختمان و تاسیسات، ماشین‌آلات و تجهیزات و وسایل نقلیه عمومی بوده که باید قابل تفکیک، دارای پوشش بیمه‌ای مناسب، فاقد محدودیت یا منع قانونی بهره‌برداری و عدم مالکیت مشاع باشند. ارکان در صکوک اجاره عبارتند از بانی، ضامن، متعهد پذیره‌نویس، حسابرس، بازارگردان، نهاد واسط و عامل فروش. صکوک استصناع (سفارش ساخت) نیز اوراق بهاداری است که ناشر بر اساس قرارداد سفارش ساخت منتشر می‌کند. قرارداد سفارش ساخت قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل دارایی مشخصی را در زمان معین متعهد می‌شود. این اوراق، قابل‌معامله در
بورس‌ها یا بازارهای خارج از بورس هستند.
شیوه تامین مالی با استفاده از اوراق صکوک اجاره، به صورت خلاصه این‌گونه است: ابتدا شرکتی که احتیاج به نقدینگی دارد (بانی)، یکسری از دارایی‌های خود که برای اجاره مناسب هستند را انتخاب می‌کند. سپس یک شرکت با هدف خاص (شرکت ناشر) تاسیس می‌کند. این شرکت با هدف خاص از لحاظ قانونی دارای یک شخصیت کاملا مستقل است. بانی دارایی‌های منتخب را به صورت یک سبد دارایی به شرکت با مقصد خاص می‌فروشد، با این توافق که شرکت با مقصد خاص پس از خرید دارایی‌ها، بار دیگر آنها را در قالب قرارداد اجاره در اختیار بانی قرار دهد. مدت اجاره و همچنین مبلغ اجاره بها با توافق طرفین تعیین می‌شود.
در مرحله بعد شرکت ناشر از طریق انتشار اوراق صکوک، دارایی‌های خود را به اوراق بهادار (صکوک) تبدیل می‌کند. اوراق صکوک دارای ارزش مساوی و هر یک بیانگر مالکیت مشاع قسمتی از دارایی‌های مورد اجاره هستند. به عبارت دیگر سرمایه‌گذارانی که اقدام به خرید اوراق صکوک می‌کنند به نسبت میزان ارزش اوراق خود در مالکیت آن دارایی‌ها به صورت مشاع شریک می‌شوند.
بانی به موجب قرارداد اجاره باید مبلغ اجاره بها را طبق شرایطی که در قرارداد عنوان شده در اختیار شرکت ناشر قرار دهد. شرکت ناشر نیز باید اجاره بها را بین دارندگان صکوک تقسیم کند. هنگامی که مدت زمان اجاره به پایان می‌رسد، جریان نقدی حاصل از اجاره‌بها نیز متوقف می‌شود و مالکیت دارایی‌های مورد اجاره نیز در اختیار دارندگان صکوک است. حال اگر ارزش بازار دارایی‌های یادشده بیش از مبلغ اسمی مندرج در اوراق صکوک باشد آن‌گاه دارندگان صکوک پس از پایان مدت زمان اجاره با فروش دارایی‌ها، سود سرمایه‌ای به دست می‌آورند و در غیر این صورت با زیان سرمایه‌ای مواجه می‌شوند. بنابراین در حالی‌که درآمد حاصل از اوراق صکوک نسبتا پایدار و دارای ریسک اندکی است اما خود اوراق می‌توانند با ریسک کاهش قیمت مواجه شوند. طبیعتا این موضوع می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاران برای خرید صکوک را کاهش دهد. به همین دلیل معمولا همراه با اوراق صکوک یک سند اختیار فروش نیز در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌گیرد تا در صورت تمایل بتوانند دارایی‌های مربوطه را در زمان انقضای قرارداد اجاره به قیمت اسمی به خود بانی بفروشند.
تاریخچه انتشار صکوک
ایده انتشار صکوک اجاره برای نخستین بار توسط «منذر قحف» در مقاله معروف وی با عنوان «استفاده از اوراق اجاره دارایی برای پوشش شکاف بودجه» در سال۱۹۹۷ مطرح شد. با وجود این، انتشار عملی صکوک اجاره برخاسته از دو عامل اساسی است: اولین عامل از تولد ایده‌ای که در درون مؤلفه‌های شریعت است ناشی می‌شود و عامل دوم، افزایش تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار در بازارهای مالی بوده است. ایده تبدیل کردن دارایی‌ها به اوراق بهادار در دهه ۱۹۸۰ در تامین مالی متعارف رایج شد و در دهه ۱۹۹۰ در ساختارهای مختلف معاملات مالی توسط بانک‌های سرمایه‌گذاری اسلامی مورد استفاده قرار گرفت. به دلیل چنین تجربه‌ای، متخصصان مالی در بانک‌های اسلامی و نیز علمای دینی تقریبا با ایده تبدیل به اوراق بهادار کردن و نیازهای اجرایی آن آشنا بودند. بنابراین ایده اوراق اجاره دارایی و آشنایی با جزئیات عملیاتی دارایی‌های تبدیل شده به اوراق بهادار منجر به توسعه صکوک اجاره شد.
اولین تلاش‌ها برای غلبه بر مساله نقدینگی که بانک‌های اسلامی با آن مواجه بودند، توسط بانک مرکزی مالزی در جولای 1983 و پس از آن انجام شد که نخستین بانک اسلامی مالزی کار خود را شروع کرد و از اوراق بهادار دولتی یا اسناد خزانه که بهره پرداخت می‌کردند، استفاده نکرد. بنابراین اوراق بی‌بهره با نام گواهی سرمایه‌گذاری دولتی منتشر شد. این گواهی‌ها نشان‌دهنده بدهی بانک اسلامی مالزی به دولت بود. نرخ بهره از پیش تعیین‌شده‌ای برای این اوراق وجود نداشت، بلکه نرخ بازدهی آنها توسط دولت و به تشخیص آن اعلام می‌شد. کمیته‌ای به نام کمیته سود تقسیمی مرکب از وزارت امور مالی، بانک مرکزی، واحد برنامه‌ریزی اقتصادی و بخش امور مذهبی دفتر نخست‌وزیری، برای اعلام منظم نرخ‌ها تعیین شد. رابطه ثابتی برای تعیین نرخ بازدهی وجود نداشت، بلکه تاکید بر ملاحظات کیفی به جای ملاحظات کمی مطرح بود. برای تعیین نرخ بازدهی، معیارهای مختلفی مانند شرایط کلان اقتصادی، نرخ تورم و نرخ بازدهی سایر اوراق بهادار مشابه مورد توجه قرار داشت.
قبل از انتشار اولین صکوک جهانی توسط مالزی در دسامبر ۲۰۰۱ میلادی، موسسه پولی بحرین برای اولین مرتبه در حوزه کشورهای خلیج فارس در ۱۳ ژوئن سال ۲۰۰۱، اسناد دولتی مطابق با قوانین اسلامی منتشر کرد. ارزش این اسناد ۲۵ میلیون دلار آمریکا، به شکل اوراق ۳ ماهه و با عنوان اوراق بهادار «صکوک سلم» بود. با توجه به اینکه دولت مالزی از دهه ۱۹۸۰ اوراق قرضه اسلامی منتشر می‌کرده است، بعضی از دولت‌های عربی مجبور شده‌اند به جای استفاده از بازارهای داخلی، به خاطر مخالفت اسلام با معامله اوراق بهادار مبتنی بر بهره، از بازارهای بین‌المللی اسلامی استقراض کنند. دولت‌ها اوراقی را منتشر کرده‌اند که بانک‌های تجاری داخلی مجبورند آنها را تا سررسید نگه‌دارند و معامله نکنند. این امر نقدینگی بانک‌ها و همچنین دولت‌ها را در تامین مستقیم منابع از عموم با مشکل مواجه می‌کند. بحرین با انتشار اوراق بهادار «صکوک سلم» جدید و ارائه یک بازدهی ثابت ۹۵/۳ درصدی سالانه که مبتنی بر بهره نبود، توانست این مساله را حل کند. در حال حاضر چندین کشور در زمینه انتشار اوراق صکوک فعال هستند، ولی روند انتشار در سطح شرکت‌ها به سرعت بیشتری نیاز دارد. در طول چند سال
گذشته بخش عمده حجم اوراق صکوک منتشر شده مربوط به انتشار توسط دولت‌ها (و نه شرکت‌ها) بوده است. با توجه به کاهش تامین مالی از طریق انتشار سهام جدید (IPO) توسط شرکت‌ها در سال‌های اخیر در کشورهای مختلف از جمله کشورهای اسلامی منطقه، حجم تامین مالی از حدود ۱۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۷ میلادی به حدود ۱۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۰ میلادی کاهش پیدا کرده است و این کشورها به ابزارهای تامین مالی جدید از جمله اوراق مشارکت و صکوک برای تامین مالی رو آورده‌اند، بنابراین سال ۲۰۱۱ بیشترین میزان انتشار این اوراق را داشته است. از جمله این اوراق می‌توان به بزرگ‌ترین صکوک منتشر شده در کشور امارات در سال ۲۰۰۶ اشاره کرد. حجم این اوراق که توسط موسسه Nakheel منتشر شد برابر ۵/۳ میلیارد دلار آمریکا بود. این اوراق در بورس اوراق بهادار دبی معامله شد و بزرگ‌ترین اوراق صکوکی است که تا به حال منتشر شده است.
در ادامه به بررسی حجم اوراق منتشر شده در 9 ماهه سال 2011 در دنیا و مقایسه آن با سال 2010 و همچنین حجم انتشار آن در سه ماهه سوم سال 2011 و مقایسه آن با دوره مشابه آن در سال 2010 می‌پردازیم.
حجم اوراق صکوک منتشر شده در ۹ ماهه سال ۲۰۱۱ در دنیا
با توجه به رشد روزافزون استفاده از انواع صکوک، در این قسمت به بررسی میزان انتشار صکوک در جهان در 9 ماهه نخست سال 2011 و مقایسه آن با سال 2010 می‌پردازیم. حدودا نزدیک به 7/5 میلیارد دلار آمریکا اوراق صکوک در سپتامبر سال 2011 منتشر شده است که نسبت به دوره مشابه در سال قبل 9 درصد افزایش داشته است. به‌جز انتشار دوره‌ای صکوک توسط بانک مرکزی بحرین و گامبیا، ناشر بیشترین میزان صکوک در سپتامبر 2011، مالزی بوده است. در این ماه دولت مالزی از طریق بانک مرکزی مالزی به تنهایی 45/5 میلیارد دلار آمریکا صکوک فروخته است.
اگرچه این مطلب ضرورتا بازتاب کاملی از دورنمای انتشار جهانی صکوک در ۹ ماه اول سال ۲۰۱۱ نیست، ولی نشان می‌دهد که در ۹ ماه ابتدای سال ۲۰۱۱ انتشار اوراق صکوک برابر با مبلغ ۶۴ میلیارد دلار آمریکا بوده است. حجم انتشار صکوک برای کل سال ۲۰۱۰ به‌میزان ۳۳ میلیارد دلار بوده که در حدود ۹۰ درصد آن مربوط به ۹ ماهه اول آن سال بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که سال ۲۰۱۱ بهترین رکورد در انتشار صکوک را، حتی قبل از اتمام سال از آن خود کرده است.
هرچند مالزی 69 درصد از کل صکوک منتشر شده به مبلغ 5/43 میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است ولی کشورهای دیگر هم در این میان مشارکت داشته‌اند. 6 کشور عضو شورای همکاری‌های خلیج فارس (GCC) اعلام کرده‌اند که در مجموع 25 درصد از کل انتشار صکوک یا 1/16 میلیارد دلار آمریکا از کل صکوک منتشر شده از سوی آنها وارد بازار شده است.
جدیدترین کشورهایی که در سال ۲۰۱۱ جزو ناشران اوراق صکوک بوده‌اند ایران، یمن و اردن هستند. قسمتی از انتشار صکوک توسط GCC به دلیل وجود برخی از ناآرامی‌ها در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) به تعویق افتاده است.
با شروع سه ماهه آخر سال 2011 در بازار اوراق صکوک، صکوک جدیدی منتشر خواهند شد. صکوک جدید عربستان برای پالایش و استخراج در پروژه آرامکو و توتال با پیش‌بینی مبلغ 1 میلیارد دلار آمریکا که به عنوان اولین اوراق صکوک پروژه از این شیخ‌نشین است، در 3ماهه آخر سال 2011 منتشر و به بازار عرضه خواهد شد. انتظار می‌رود بحرین هم 1 میلیارد دلار آمریکا صکوک را در بازارهای جهانی به فروش برساند که نشان‌دهنده چشم‌انداز خوبی برای این کشور است. کمک به این تلاش، احتمالا می‌تواند همکاری خوبی برای گروه بانکی البرکات باشد که اولین صکوک شرکتی را امسال برای بحرین منتشر کرده است.
قطر هم که بزرگ‌ترین ناشر اوراق صکوک در میان کشورهای عضو همکاری‌های خلیج فارس است ۳۳ میلیون ریال، صکوک منتشر کرده است که می‌توان یکسری از صکوک شرکتی شامل QIIB، Maseaf Al Rayan و ... را در بین آنها مشاهده کرد.
امارات متحده عربی نیز به واسطه تامین مالی برای شرکت‌هایی همچون Emaar، HSBC، FGB، SIB و Nakheel قدم‌های محکمی را در زمینه انتشار اوراق صکوک برمی‌دارد. شرکت رهنی اسلامی دوبی به نام Tamweel به دنبال انتشار صکوک چندین میلیون دلاری تا آخر سال 2011 بوده است. اندونزی هم در سال 2011 در زمینه معرفی و فروش اوراق خزانه کوتاه مدت به مبلغ 3/2 میلیارد دلار بسیار موفق عمل کرده است و بازده قوی در بازار جهانی صکوک با انتشار 1 میلیون دلار آمریکا صکوک جدید داشته است. دولت اندونزی از Citigroup، Standard Chartered و HSBC به عنوان هماهنگ کننده این معامله نام برده است و این معامله در اکتبر سال 2011 بسته شده است. ترکیه هم ممکن است بازار را با انتشار یکسری از اوراق صکوک پیش از انتهای سال شگفت‌زده کند.
حجم، ترکیب و ساختار انتشار صکوک در ۹ ماهه سال ۲۰۱۱ را می‌توان به طور خلاصه به‌صورت زیر بیان کرد:
• میزان انتشار جهانی صکوک با 52 درصد افزایش در سه ماهه سوم سال 2011 نسبت به دوره مشابه سال 2010 به مبلغ 20 میلیارد دلار آمریکا رسیده است.
• سال ۲۰۱۱ رکورد بهترین سال را در انتشار صکوک در ۹ ماه اول سال با میزان ۶۴ میلیارد دلار آمریکا داشته است.
• 83 درصد صکوک منتشر شده در سه ماهه سوم سال 2011 در مالزی منتشر شده است و بعد از آن کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) با 16 درصد در رده دوم قرار دارند.
• بحرین و اندونزی نیز درصدد انتشار صکوک بین‌المللی جدید در سه ماهه چهارم سال ۲۰۱۱ هستند.
به علاوه صکوک منتشر شده بر اساس بخش‌های مختلف نیز با توجه به نمودار زیر به این شرح است. بیشترین میزان انتشار صکوک در سه ماهه سوم 2011 در مجموع به مبلغ 98/14 میلیون دلار؛ یعنی حدود 75 درصد از کل صکوک منتشر شده در این دوره مربوط به موسسات دولتی بوده است. سایر صکوک به ترتیب به بخش‌های خدمات مالی، املاک و مستغلات، نفت و گاز، حمل و نقل، ساختمان و ... تعلق داشته است.
از سوی دیگر کشورهای مالزی، امارات متحده عربی، عربستان، بحرین، ایران، کویت، قطر، اندونزی، پاکستان و گامبیا طبق نمودار زیر، به ترتیب منتشر کننده بیشترین میزان صکوک در سه ماهه سوم سال ۲۰۱۱ بوده‌اند.
حجم انتشار بر اساس ماهیت ساختاری و نوع صکوک منتشر‌شده در سه ماهه سوم 2011 عبارت بوده‌اند از صکوک مرابحه، وکالت، بیع به ثمن آجل، اجاره و صکوک مضاربه و مشارکت و غیره. 52 درصد از کل صکوک منتشر شده از نوع صکوک مرابحه است. مقایسه انتشار صکوک از اول سال تا انتهای سه ماهه سوم سال از سال‌های 2008 تا 2011 نشان می‌دهد که رشد چشمگیری در انتشار اوراق صکوک در جهان وجود داشته است، به نحوی که در سال 2008 در مجموع 244/18 میلیون دلار آمریکا صکوک منتشر شده است که 44 درصد آن متعلق به کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است. این در حالی است که در سال 2011 کل صکوک منتشر شده تا انتهای سه ماهه سوم (دوره 9 ماهه) برابر با 7/63 میلیارد دلار است، که 529/16 میلیون دلار آن توسط کشورهای منطقه خاورمیانه شامل ایران و شمال آفریقا منتشر شده است.
با توجه به انتشار اولین اوراق صکوک در اسفند ماه ۱۳۸۹ (۳ماهه اول ۲۰۱۱) در ایران که به همت شرکت تامین سرمایه نوین و ضمانت بانک اقتصاد نوین برای تامین‌مالی شرکت هواپیمایی ماهان به مبلغ ۲۹۱.۵۰۰ میلیون ریال صورت گرفت، بازار اوراق صکوک در ایران نیز مانند سایر کشورهای اسلامی رونق یافت. به دنبال انتشار اولین صکوک هواپیمایی ماهان، اوراق اجاره (صکوک) بانک سامان، مدیریت سرمایه‌گذاری امید و دومین اوراق صکوک هواپیمایی ماهان نیز تا پایان شهریور ماه ۱۳۹۰ عرضه شد که در جدول به آنها اشاره شده است:
منابع در روزنامه دنیای اقتصاد موجود است.
*واحد تحقیق و توسعه شرکت تامین سرمایه نوین
ارسال نظر