حسن حاجیان *

فعالیت جامعه حسابداران با تدوین و تصویب مرام نامه‌ای به‌نام آیین رفتار حرفه‌ای که لازمه دستیابی به هویت واحد و رشد و تداوم هر تشکل حرفه‌ای است از سال ۱۳۸۲ جنبه حرفه‌ای به خود گرفت. حسابداران رسمی در سوگند نامه خود متعهد می‌شوند که همواره اصول و ضوابط حرفه‌ای را رعایت کنند، درستکاری، بی‌طرفی و استقلال حرفه‌ای خویش را حفظ کنند، به اخلاق و رازداری حرفه‌ای در زمان اشتغال و بعد از آن پایبند باشند و در راه اعتلای نام و منزلت اجتماعی حسابدار رسمی گام بردارند و در حفظ شئون حرفه‌ای کوشش کنند. اینها همان ویژگی‌هایی است که این جامعه حرفه‌ای را از دیگر انجمن‌ها و تشکل‌های با تشابه اسمی تفکیک و اعضای حرفه‌ای آن را از دیگر تشکل‌های فاقد آیین رفتار حرفه‌ای متمایز می‌کند. جامعه حسابداران رسمی از نخستین سال‌های فعالیت با ناملایمات محیطی و جبهه‌گیری‌هایی متعددی از سوی افراد و سازمان‌های مختلف مواجه بوده که تا کنون در پرتو همبستگی و یکپارچگی اعضای خود و با اتکا بر ضوابط قانونی و پایبندی به آیین رفتار حرفه‌ای توانسته است بر بسیاری از آنها فائق آید. وجود برخی اعضای تحمیلی فاقد صلاحیت‌های لازم و مواردی از بی‌توجهی‌ها از سوی معدودی از اعضا به آیین رفتار حرفه‌ای و مسوولیت‌های اجتماعی حسابداران رسمی، موجب شده هر از گاهی بهانه‌هایی برای هجمه به جایگاه این تشکل حرفه‌ای که تضمین‌کننده رشد و توسعه اقتصادی کشور است، فراهم شود. در تاریخ ۶/۹/۱۳۹۰ سمینار سالانه انجمن حسابداری ایران با عنوان «حسابداری، هسته مرکزی اقتصاد» در سالن همایش‌های صدا و سیما برگزار شد که گزارش آن در فردای آن روز در روزنامه دنیای اقتصاد با تیتر «ارتقای حسابداری برای دستیابی به اهداف بازار سرمایه» منتشر شد. طبق مندرجات گزارش مزبور و گواهی حاضران، آنچه در سراسر این نشست مورد بحث قرار گرفته بسیار متفاوت با محورهای اصلی سمینار طبق اطلاعیه‌های اولیه بود.

بر پایه گزارش یادشده، در این نشست دبیر کل محترم انجمن ضمن یاد آوری پرسشی که در پی بحران مالی جهانی مطرح شد و آن این بود که «پس حسابداران کجا بودند؟» با اشاره به اختلاس بانکی اخیر، سوالاتی را مطرح کرد که لازم دیده شد به پاسخ آنها پرداخته شود.

«مگر نه این است که در این واحدها (منظورشان بانک‌ها و شرکت‌های درگیر اختلاس) حسابداران حرفه‌ای اشتغال دارند؟ چگونه می‌توان اعتبار اسنادی جعلی گرفت و چطور می‌توان در جای دیگری آن را تنزیل کرد؟»

هر کس با فرآیند اعطای اعتبار اسنادی و تنزیل آن آشنایی داشته باشد به خوبی می‌داند که احراز اصالت اسناد در فرآیند اعطای اعتبار، در حیطه مسوولیت واحدهای سازمانی خارج از حوزه کاری امور مالی است.

مگر نه این است که حسابداران شاغل در شرکت‌ها و موسسات اقتصادی، حسابداران حرفه‌ای بوده و ملزم به رعایت اخلاق و استانداردها هستند؟

ایشان به خوبی می‌دانند که به دلیل پایبندی حسابداران حرفه‌ای واقعی به آیین رفتار حرفه‌ای، تمایل چندانی به بهره‌مندی از خدمات ایشان در اغلب شرکت‌ها و موسسات وجود ندارد، چه رسد به شرکت‌ها و موسساتی که تخلف در آنها رخ می‌دهد.

مگر نه این است که حسابرسان ملزم به رسیدگی این شرکت‌ها بودند؟ مگر نه این است که باید انواع ریسک، بخصوص ریسک اعتباری را ارزیابی کرد و برای آن ذخیره گرفت؟ چرا طیف وسیع استفاده‌کنندگان از صورت‌های مالی را از بروز مخاطرات آگاه نکردند؟

به نظر می‌رسد بخش اول این سوال در واقع جمله معترضه‌ای به کیفیت کار حسابرسان شرکت‌های مد نظر ایشان است. طبق بند «ج» ماده ۳ آیین‌نامه نظارت حرفه‌ای جامعه حسابداران رسمی ایران، از آنجا که بررسی و قضاوت در مورد کیفیت خدمات حسابرسی مستلزم دانش و تسلط کافی بر الزامات حرفه‌ای است، به منظور پیشگیری از دخالت و قضاوت افراد فاقد آشنایی کافی به آن الزامات، بررسی و قضاوت در این خصوص در صلاحیت کار گروه کنترل کیفیت جامعه تشخیص داده شده است. بخش دوم سوال، بیانگر ضرورت احتساب ذخیره برای ریسک اعتباری است! امید است دانشجویان حسابداری این مطلب را نشنیده باشند. در مورد بخش سوم سوال باید یادآور شد که حسابرسان نتیجه کار خود را در قالب گزارش‌های حسابرسی منتشر می‌کنند و این استفاده‌کنندگان و ذی‌نفعان هستند که باید مندرجات آن گزارش‌ها را جدی بگیرند و مد نظر قرار دهند.

«چرا شرایط ورود به حرفه حسابرسی (منظورشان حسابدار رسمی) محدود شده؟»

اگر چه ارتباط این سوال با منشا نگرانی‌های ایشان و سایر سوالات مطروحه مشخص نیست، ولی در این ارتباط به ذکر این فرمایش استاد فرزانه مرحوم فضل‌ا.. اکبری بسنده می‌شود که حسابرس یعنی حسابدار به علاوه تسلط بر فنون حسابرسی به علاوه توانایی فهم صورت‌های مالی به علاوه تسلط بر فنون بررسی تحلیلی به علاوه استنباط قوی.

«چرا استانداردهای کارآمد برای رسیدگی وجود ندارد؟ چرا در شرایطی که بیش از ۱۸۰ صفحه استاندارد در مورد حسابرسی و نظارت بر عملکرد بانک‌ها در دنیا وجود دارد و حتی در هند و پاکستان اعمال می‌شود آیا حتی یک صفحه آن در کشور ما به صورت مکتوب وجود دارد؟»

ای کاش ایشان قبل از طرح این سوال، حداقل به سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بخش نظارت بانکی، مراجعه یا راهنمایی‌هایی را از حسابرسان با تجربه بانکی دریافت می‌کردند و نیم نگاهی نیز به چک لیست ۱۴۹ صفحه‌ای رعایت قوانین و مقررات بانکی، که از سوی کمیته تدوین دستورالعمل‌های بازرسی اداره نظارت بر بانک‌ها و موسسات اعتباری بانک مرکزی برای استفاده حسابرسان تدوین شده می‌انداختند.

«آیا استانداردهای بین‌المللی را درست ترجمه کرده‌ایم؟ آیا استانداردهای ایران بومی سازی شده است؟»

چنانچه ایشان مقایسه‌ای هر چند اجمالی بین استانداردهای ایران و استانداردهای بین‌المللی ‌داشتند قطعا این سوال را مطرح نمی‌کردند.

«آیا مردم حق ندارند از ما حسابداران بپرسند که در اینگونه موارد کجا هستید؟»

در ارتباط با حسابداران رسمی، به طور قطع هر یک از ذی‌نفعان صورت‌های مالی حسابرسی شده محق هستند تا در چارچوب ضوابط معین شده، سوالات خود را نسبت به عملکرد حسابداران رسمی مطرح کنند. همانگونه که ملاحظه می‌شود، تمامی سوالات مطرح شده از سوی دبیر کل انجمن حسابداری ایران برخلاف آنچه در نشست جلوه داده شده دارای پاسخ‌های روشن و شفاف است. جالب اینکه قبل از طرح سوالات یادشده، ایشان اظهار امیدواری کرده‌اند که انجمن بتواند لغزش‌های ادراک خود را کنترل کند! به گزارش دنیای اقتصاد، در ادامه این همایش، ریاست محترم سازمان امور مالیاتی ضمن ابراز گلایه از تاثیر غیر‌قابل ‌توجه گزارشات حسابرسی مالیاتی بر افزایش درآمدهای ابرازی مودیان در مقایسه با نقش مطلوب ادارات مالیاتی در این امر، به آمار ۵,۸۰۳ مورد ابهام ارجاع شده از سوی روسای ادارات امور مالیاتی به هیات‌های هماهنگی (استخراجی از ۱,۶۷۶ پرونده از مجموع ۴,۶۷۷ پرونده عملکرد سال ۱۳۸۷) نیز اشاره و بیان داشته‌اند که هیات هماهنگی در ۴,۸۷۴ مورد از موارد فوق نظر همکاران ایشان را تایید کرده است. به نظر ایشان «این آمار نشان می‌دهد که جایگاه انجمن و جامعه حسابداران و شاغلان در رسیدگی به پرونده‌های مالیاتی باید بیش از گذشته با حساسیت همراه باشد.» در رابطه با مطالب فوق نظر ریاست محترم سازمان امور مالیاتی به مطالب زیر جلب می‌شود:

الف- همانگونه که در ابتدای این نوشته اشاره شد، حسابداران رسمی که در راستای مفاد ماده ۲۷۲ قانون مالیات‌های مستقیم به امر حسابرسی مالیاتی نیز مبادرت می‌کنند به استثنای موارد بسیار معدود، اشخاصی متعبد نسبت به اصول بنیادی آیین رفتار حرفه‌ای مشتمل بر درستکاری، بیطرفی، صلاحیت و مراقبت حرفه‌ای، رازداری، رفتار حرفه‌ای و اصول و ضوابط حرفه‌ای هستند و بر همین اساس نسبت به انجام امور محوله اقدام می‌کنند. بدیهی است آنچه هنگام حسابرسی مالیاتی ملاک عمل حسابداران رسمی است، تعیین درآمد مشمول مالیات حقه مودی وفق مفاد قانون مالیات‌های مستقیم و مقررات مربوط به آن شامل بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های سازمان امور مالیاتی، در چارچوب دستورالعمل ابلاغی سازمان امور مالیاتی برای حسابرسی مالیاتی است.

ب- در تصویب نامه شماره ۷۴۰ /ت ۳۷۱۲۹ ک مورخ ۱۰/۱/۱۳۸۷ هیات محترم وزیران در خصوص «آیین‌نامه اجرایی تبصره ۴ ماده واحده قانون استفاده از خدمات تخصصی و حرفه‌ای حسابداران ذی‌صلاح به عنوان حسابدار رسمی» حدود و شرایط درخواست توضیحات تکمیلی از حسابرس مالیاتی توسط روسای ادارات امور مالیاتی، شرایط ارجاع پرونده‌ها به هیات‌های هماهنگی و نحوه بررسی‌های هیات‌های یادشده و اعلام رای آنها به وضوح مشخص شده است. به‌رغم این موضوع، سوابق امر بیانگر آن است که ادارات امور مالیاتی در بیشتر موارد، برخلاف مفاد آیین‌نامه فوق و خارج از حیطه اختیارات، از حسابرسان در خواست گردش حساب، صورت‌های ریز و تصویر اسناد، مدارک و مستندات مودی را به عنوان موضوعات مورد ابهام می‌کنند که نشان از اعتقاد نداشتن آنها به حسابرسی انجام شده دارد. در تداوم این بی‌اعتنایی به مفاد آیین‌نامه مزبور، با ارجاع موضوعات به هیات‌های هماهنگی و اخذ آرای حاوی عبارات غیر‌شفاف قابل تفسیر به رای از قبیل «پاسخ حسابرس مالیاتی کافی به مقصود نیست» یا «اداره امور مالیاتی وفق مقررات اقدام کند» مجوز مراجعه به مودی را اخذ می‌کنند. طبق مفاد آیین‌نامه یادشده بالا، بررسی هیات‌های هماهنگی نسبت به موضوعات ارجاعی باید حسب مورد شامل مذاکره با حسابرس، مشاهده و بررسی اسناد و مدارک حسابرسی مالیاتی در رابطه با موضوعات مورد استعلام اداره امور مالیاتی و درخواست انجام رسیدگی‌های تکمیلی توسط حسابرس باشد، در حالی که حتی در یک مورد هم اینگونه عمل نشده است. در صورت مداقه موارد بالا از سوی ریاست محترم سازمان امور مالیاتی، آیا ایشان تصور نمی‌کنند آماری که در همایش ارائه کردند، آمار تخطی همکارانشان از مفاد آیین‌نامه مصوب هیات محترم وزیران به شرح یادشده بوده است.

نقد، لازمه رشد و بالندگی است، ولی باید در نظر داشت نقدی معتبر است که از سوی اشخاص ذی‌صلاح و مطلع نسبت به کلیه زوایای موضوع مورد نقد مطرح شود. انجمن حسابداری ایران، طبق مفاد اساسنامه آن انجمنی با موضوع فعالیت در زمینه‌های علمی و پژوهشی است و استادان فرهیخته بسیاری نیز در آن عضویت دارند و حتما در صورت تمرکز بر موضوعات فعالیت، این انجمن اثر بخشی به سزایی در گسترش و پیشبرد و ارتقای دانش حسابداری خواهد داشت. مطمئنا بر پایه همین باور بوده که حسابداران رسمی حاضر در همایش به‌رغم هجمه وارده بر آنها، در راستای رعایت اخلاق و قطعا به حرمت موی سپید اساتید مزبور، این بار اعتراض خود را با ترک سالن ابراز نکردند، ولی در آینده شاید چنین نباشد.

* حسابدار رسمی