هزینه بالای رشد تکنولوژی مانع اصلی توسعه فناوری در بازار سهام است
فینتکها پشت سد قوانین بورسی
فینتکها، استارت‌آپ‌های فعال در زمینه مالی هستند که ویژگی بارز آنها ارائه نوآورانه خدمات در زمینه مالی و سرمایه‌گذاری است. به‌‌‌‌‌‌عبارت دیگر فعالان این حوزه در تلاش هستند که با کاربرد فناوری نوین، خدمات مالی و سرمایه‌گذاری کارآمدتری را ارائه دهند. این نوع استارت‌آپ‌ها در سراسر جهان، بنگاه‌های سنتی حوزه مالی و ازجمله بانک‌ها و نهادهای مالی و سرمایه‌گذاری را به چالش کشیده‌‌‌‌‌اند، به‌طوری‌که این دسته از فناوری با چابکی بیشتر و خدماتدهی بهتر و سریع‌تر، تهدید و چالشی برای این دسته از بنگاه‌ها و نهادهای مالی به‌حساب می‌آیند، از این‌رو شاید یکی از محبوب‌‌‌‌‌ترین و بزرگ‌ترین نوآوری‌‌‌‌‌ها در این فضا، توسعه برنامه‌‌‌‌‌هایی برای انجام دادوستدها در بازار سهام بوده که موجب سهولت در انجام فرآیند معاملاتی شده است، اما این فناوریها تنها به‌کار‌گزاری‌‌‌‌‌ها محدود شدهاند.
ایران در سال‌های گذشته چندان نتوانسته از فناورهای تازه در حوزه مالی کمک بگیرد، به‌طوری‌که فینتکها یا همان فناوری مالی، به‌معنای کاربرد نوآورانه در ارائه خدمات، یکی از دغدغه اصلی فعالان بازار سرمایه است و به‌نظر میآید چه در حوزه شرکت‌ها و کار‌گزاری‌‌‌‌‌های خصوصی و چه در نگاه دولتی و مدیران بازار سرمایه، کمک‌‌‌‌‌گرفتن از تکنولوژیهای روز برنامه‌‌‌‌‌ای جدی باشد که تاکنون از آن غافل بودند، از این‌رو این یک انتخاب نیست و در واقع یک مسیر قطعی پیش‌‌‌‌‌روی بازار سرمایه است. با کمک فینتکها و تکنولوژی مالی می‌توانیم مرزبندی سرمایه‌گذاری در بازارهای پرریسک و کم‌‌‌‌‌ریسک را بیشتر کنیم، در نتیجه می‌توان دغدغه سرمایه‌گذاری افراد حقیقی را در بازار کاهش داد و بورس اوراق‌بهادار نیز در مسیر رشد و توسعه فناورانه قرار بگیرد.
نقش و جایگاه فناوری‌های نوین
این روزها تکنولوژی سبب‌شده تغییراتی اساسی در همه ابعاد و ارکان زندگی و کسب‌وکارها ایجاد شود. بازارهای مالی نیز تحت‌تاثیر همین عوامل با تغییرات و تحولات اساسی روبه‌رو شدهاند، بنابراین بررسی روند پیشرفت و چالش‌های این دسته از فناوریها بر بازارهای مالی امری ضروری برای فعالان این حوزه به حساب میآید. فناوری‌های نوین در حوزه مالی یا اصطلاحا فینتکها تغییرات شگرفی در بخش‌های مختلف بازارهای مالی ایجاد کردهاند، به‌طوری‌که این موضوع سبب تغییراتی اساسی در فرآیندهای امور مالی و بازارهای مالی شده است. با ظهور نسل جدید و توسعه‌یافته ابزارهای قابل‌حمل نظیر تلفن‌های هوشمند و دسترسی به اینترنت، سرعت وقوع تحولات این حوزه بیشتر از قبل شده است. به موجب این امر دسترسی کافی و سریع به منابع علمی و اطلاعاتی در فرآیندهای بهبود و توسعه چنین فناوری‌هایی بیش از پیش در سراسر دنیا احساس می‌شود. بررسی بازار خدمات مالی نشان می‌دهد که با ایجاد بازارها و خدمات تلفیقی جدید طی چند سال‌اخیر و رشد چشمگیر استارت‌آپ‌های این حوزه شاهد محو شدن مرزهای بین خدمات مالی و بانکداری با صنایع مجاور نظیر صنایع خرده‌فروشی، مخابرات و تکنولوژی هستیم. نفوذ و اختلال استارت‌آپ‌ها در حوزه‌های مختلف بازارهای مالی به‌وضوح قابل‌مشاهده است، با این‌حال دلایل متعددی برای حضور برخی اختلالات و چالش‌ها وجود دارد که از مهم‌ترین عوامل می‌توان به محدودیت‌های قانونی اشاره کرد.
تخریب خلاق اطلاعاتی
استفاده از فناوری و اطلاعات در حوزه مالی امری مسبوق به‌سابقه است، از این‌رو در بازارها هیچ مشکلی با استفاده از هر‌کدام از اینها و مسائل مهم و استفاده بهتر از آنها در چارچوب فناوری اطلاعات وجود ندارد، با این‌حال آن چیزی که باعث اختلال و تغییر خواهد بود کاربرد ترکیب جدید تعدادی از این فناوریها است که اگرچه می‌تواند منجر به بروز تغییرات نوآورانه شود، با این حال برخی از آنها نیز می‌تواند مشکلاتی به‌وجود آورد که در گذشته شاهد آن نبودیم. برخی از این اختلالات تکنولوژی اساسا ارزش کل صنعت را کاهش می‌دهد. اخیرا در بسیاری از صنایع مانند فروش موسیقی، اجاره فیلم، رزرو سفر، روزنامه‌ها، تاکسی‌ها و هتل و متل‌ها این اختلال و تغییر رخ داده است، بنابراین فناوری یک دلیل اصلی برای تبیین این است که چرا درآمد بیشتر مردم در کشورهای پردرآمد، متوقف‌شده یا کاهش یافته است. مدل‌های کسب‌وکار فعلی مالی توسط فناوری مالی تهدید می‌شود. در اقتصاد ما به این امر تخریب خلاق می‌گوییم که نخستین‌بار توسط ژوزف شومپیتر برای علم اقتصاد تبیین شد. در این حال هر اقتصادی با ایجاد فناوریها و بسترهای نو شاهد ریزش بخشی از کسب‌وکارهای سنتی به نفع ایجاد کارآیی و صرفه‌جویی بیشتر در اقتصاد گام برمی‌دارد. برای مثال هنگامی که کشتی بخار ساخته شد هم سرعت و زمان سفرها کاهش یافت و هم کشتی‌های بزرگ‌تری ساخته شد، از این‌رو می‌توان هر نوآوری را که از سوی بخشی از اقتصاد مورد‌توجه قرار می‌گیرد؛ پیش‌زمینه‌ای برای تکرار تخریب خلاق و ایجاد بخش‌های جدید اقتصادی با ترکیب استفاده از این روش کار تلقی کرد. در سال‌های گذشته آنچه که امروز از آن با عنوان فناوری اطلاعات نام می‌بریم دقیقا مشخصات این تخریب خلاق را دارند. تولد فینتکها از دل این فناوری‌های نوین نیز خود عاملی است که توانسته شکل و مدل کسب‌وکار را در بخش‌های بانکداری، بیمه و به‌خصوص بازارهای مالی تغییر دهد.
مزیت فینتکها برای خود رگولاتور
اگرچه فینتکها ساختار خدمات مالی را تغییر داده‌اند، اما هنوز به بازیگر اصلی بازارهای مالی تبدیل نشده‌‌‌‌‌اند. البته پیش‌بینی‌‌‌‌‌هایی که درخصوص اشتیاق مشتریان برای جایگزینی فین‌تک به‌جای بازیگران کنونی بازارهای مالی می‌شود، چندان درست نیست؛ چراکه چنین تغییراتی نیاز به جلب‌اعتماد و سرمایه‌گذاری‌های گسترده دارد. هزینه‌های فناوری در بازار خدمات مالی تاکنون با پیشرفت تکنولوژی و انفجار داده‌ها روندی صعودی را طی می‌کند. افزایش این هزینه‌‌‌‌‌ها و هیجانی که در این بخش دیده می‌شود به دلیل شکل‌گیری شرکت‌های فین‌تک است که از تکنولوژیهایی نظیر پلتفرم، فضای ابری، موبایل و دادههای بزرگ استفاده می‌کنند. در این بین این نکته حائزاهمیت است که موسسات و نهادهای مالی و بانکی اغلب در تحویل خروجی پروژه‌‌‌‌‌های فناوری اطلاعات ناموفق هستند و حدود ۷۰درصد از هزینه‌های فناوری اطلاعات خود را صرف فعالیت‌های مربوط به تعمیر و نگهداری می‌کنند، نه به‌کار‌گیری خدمات نوین و قابلیت‌های جدید. در یک جمع‌بندی کلی ۴تکنولوژی اصلی، راهبری آتی خدمات مالی را برعهده دارند که شامل هوش مصنوعی، پایگاه دادههای بزرگ، محاسبات توزیع شده و تحولات در رمز‌نگاری است. فینتکها پتانسیل چشم‌انداز قوی را برای تضعیف نواقص و تغییر ساختار هزینه‌های موجود در بازار مالی ایفای نقش می‌کنند. آنها محصولات و خدمات ابتکاری ارائه می‌دهند که نیازهای کاربران را پوشش می‌دهد. پرسش اصلی این است که آیا تغییرات در بازارهای مالی تدریجی و تکاملی یا به‌طور بالقوه مخرب خواهد بود؟ تا آنجایی که تکنولوژیهای جدید هزینه انجام کسب‌وکار را کاهش می‌دهد، آنها می‌توانند تغییرات تدریجی را پشت‌سر بگذارند، با این‌حال معرفی محصولات جدید که موجب تغییر واسطه‌ها و بازارهای موجود یا اثرات شبکه‌ای که ساختار بازار را تغییر دهد؛ تحول بیشتری را نیاز دارد. این موارد نهادهای مالی را با چالش و فرصت‌هایی مواجه می‌کند. فینتکها می‌توانند عرصه چالش ثبات و بهره‌وری مبادلات برای رگولاتورها باشند. رگولاتورها نیاز به نگاه خاص به تکنولوژی دارند، بنابراین مدیریت مربوط به مسائل اعتماد و حریم خصوصی به احتمال زیاد به چالش کشیده خواهد شد، از این‌رو تقریبا تمامی بانکداران و نهادهای مالی و سرمایه‌گذاری به‌دنبال جذب مشتریان جدید به‌عنوان یکی از چالش‌های مهم خود در طول سال‌های پیش‌رو آینده هستند. به‌عبارتی نهادهای مالی تشنه رشد هستند و پیدا کردن مشتری جدید در نتیجه ارائه محصول خوب از سوی آنها عملی می‌شود، با این‌حال بانک‌ها و نهادهای مالی نیاز به تعمیق روابط با مشتری دارند و بیشتر باید به مشتریان خاص تمرکز کنند، از این‌رو افزایش خدمات مشتری اولویت اول برای این نهادها است.
چالش‌های فینتکها
در این بین باید خاطرنشان کرد که بسیاری از فین‌تک‌های موجود در ایران با چالش‌هایی همچون توسعه مدل تجاری مشتری‌محور، ساده‌سازی مدل‌های تجاری و عملیاتی، دریافت مزیت اطلاعات و توانایی نوآوری و تقویت آن و از همه مهم‌تر قانون و مقررات روبه‌رو هستند، به‌طوری‌که بسیاری از این شرکت‌ها پس از گذشت طول عمر دو‌سال با تشدید این چالش‌ها و فشارهای قوانین روبه‌رو می‌شوند. این موضوع باعث می‌شود که در نهایت تکنولوژیهایی که برای بازارهای مالی یا نهادهای مالی تولید می‌شوند، پس از گذشت بازه زمانی چند‌ساله از توسعه محصول خود دست‌بردارند، بنابراین ظهور هر فناوری برای حوزه مالی و سرمایه‌گذاری فقط در بازه زمانی ابتدای ظهور آن با تبلیغات و معرفی و جذب مشتری همراه است که با فشار قوانین و محدودیت‌های دسترسی که ناشی از ترس نفوذ و ایجاد اختلال است، کمرنگ می‌شوند. علاوه‌بر این هزینه‌های سرسام‌آور توسعه‌دهندگان نرم‌افزاری و هزینه تهیه و تعمیر و نگهداری سخت‌افزارهای موردنیاز از دیگر چالش‌های این حوزه است که پس از گذشت دوره زمانی کوتاه مانع رشد و توسعه و خلاقیت در آن می‌شود، به‌طوری‌که در ایران تاکنون بسیاری از این شرکت‌ها اقدام به رشد و توسعه داشتند، اما به‌خاطر دلایل ذکر شده توان جهش از آنها گرفته شد، بنابراین در اکثر مواقع این نهادها تنها برای خود این‌گونه فناوریها را تهیه می‌کنند، آن‌هم به دلیل رفع نیاز مالی توسط خود آنها باعث می‌شود که از ماندگاری بیشتری برخوردار شوند.
بنابراین بیش از نیمی از نسل فعلی خدمات فین‌تک را به خدمات مالی سنتی ترجیح می‌دهند، با این‌وجود منحنی طول عمر فینتکها احتمالا وابستگی بالایی به نسل جدیدتری که توسط این نسل آموزش داده می‌شود؛ دارد. بررسی میزان نفوذ فینتکها و استقبال از آنها در بین بخش‌های بانک، بیمه، پرداخت و انتقال نشان می‌دهد که نفوذ فینتکها در بانک‌ها با کم‌ترین مقدار و در مدیریت دارایی و پرداخت‌ها با بیشترین نفوذ همراه بوده است.
چالش‌های بورسی فینتکها
حال تمامی این موارد برای راه‌اندازی فناوری منحصربه‌فرد و جامع برای بورس اوراق‌بهادار تهران نیز صادق است، به‌طوری‌که تاکنون بسیاری از سازمان‌ها و نهادها سعی در راه‌اندازی اپلیکیشن و سایت‌‌‌‌‌هایی داشته‌اند که بتوانند از آمار و ارقام روزانه بازار سرمایه بهره ببرند و با پایش این داده‌ها، اطلاعاتی را در اختیار فعالان بازار و حتی نهادهای مالی قرار دهند، اما تنها تعداد معدودی از این استارت‌آپ‌ها توانسته‌اند پایداری نسبی خود را تاکنون حفظ کنند. از عمده دلایل شکست یا تضعیف نرمافزارهای طراحی‌شده برای بورس عدم‌دسترسی کامل یا ارائه API کامل در مورد تمامی آمارها در کنار شرایط سخت پذیرش افراد متخصص و موردتایید سازمان است. قوانین و مقرات حاکم بر بازار روند رشد تکنولوژیهای بورسی را کند می‌کند. این عامل از عمده دلایل شکست بسیاری از این فینتکها در ایران است. در این بین نیز برخی کارشناسان و فعالان این حوزه بر این باور هستند که نبود سرمایه کافی برای تهیه منابع انسانی متخصص که عموما با دستمزدهای بالا مشغول هستند در کنار افزایش قیمت سخت‌افزارهای پایگاه داده و نگهداری و تعمیرات آنها از دیگر عوامل موثر بر کند شدن رشد و توسعه این شرکت‌های فین‌تکی هستند. گفتنی است که در این مدت نیز برخی اشخاص حقیقی نرمافزارهای موبایلی و وب‌سایت‌هایی را اجرا کردند که تنها به نمایش دادن و روند نمودارها اکتفا کردهاند. برخی دیگر نیز با انجام پایش‌های محدود با توجه به دسترسی‌‌‌‌‌های محدود و ظاهری آنها از تابلو تالار شیشه‌ای اطلاعات یکسان و سطح پایینی را در اختیار قرار می‌دهند. از آنجاکه سازمان و شرکت بورس در جمع‌آوری اطلاعات و پایش آمار و ارقام انحصار‌طلب هستند، با رشد و توسعه و بهبود هر نوع نرم‌افزاری که از این نهادها پیشی بگیرد، این احتمال وجود دارد که برای حفظ انحصار خود اختلال در API و نمایش داده و در نهایت نتایج اشتباه از پایش دادههای نادرست ایجاد کنند، بنابراین بسیاری از این فناوریها تا یک سطح مشخصی توان رشد دارند، از این‌رو با توجه به نرمافزارهای موبایلی که تاکنون منتشرشده و بسیاری از سایت‌ها عموما مشابه یکدیگر هستند که این خود یک امتیاز منفی برای حوزه فین‌تک است. حال موضوعی که بسیار مهم جلوه می‌کند، این است که چرا برای بورس و اوراق‌بهادار تهران فناوری‌هایی که بتوانند خدماتی در این حوزه ارائه کنند تقریبا وجود ندارد، از این‌رو آنهایی که فعال هستند صرفا در مجموعه همین نهادها یا در چارچوب دولتی قرار دارند.
این شرکت‌ها تنها خدماتی که ارائه می‌کنند جمع‌آوری اطلاعات سرمایهگذاران خرد و کلان و همچنین حقیقی و حقوقی است، در واقع می‌توان گفت که به دلیل برخی ابهاماتی که در برخی مواقع در معاملات رخ می‌دهد در کنار دیگر مواردی که می‌تواند به ضرر برخی شرکت‌ها یا در نهایت سهامداران شود، به همین مقدار از فناوری اکتفا کردهاند. هر چند که توانایی مالی و انسانی به اندازه کافی وجود دارد، اما بسنده‌کردن بورس به همین مقدار از سطح فناوری در پایش داده‌ها و در اختیار قرار دادن اطلاعات محدود تا حدود زیادی غیرمعقول به‌نظر می‌رسد، درحالی‌که در کشورهای توسعه‌یافته و بازار سهام این نوع کشورها برای توسعه پایش به‌منظور پیش‌بینی و کسب سود بیشتر و حتی تسریع فرآیند خرید و فروش بسترهایی را فراهم کردهاند تا به کمک جمع‌سپاری به فناوری و راه‌حل‌‌‌‌‌های بهینه و مطلوبی دست پیدا کنند. از جمله این فناوریها می‌توان به روبات‌های معامله‌گر یا به‌عبارتی توسعه معاملات الگوریتمی در کنار برنامه‌‌‌‌‌نوسی و تولید برخی ابزارهای تحلیلی اشاره کرد که بسیاری از این موارد نیز برای عموم قابل‌دسترسی است، با این‌حال امید است که در سال‌های آتی پایش دادههای تولید شده از دادوستدها در بازار سرمایه بتوان اطلاعات مفید تولید و در اختیار معامله‌گران قرار داد. علاوه‌بر این با توجه به نیاز جامعه و سرعت رشد تکنولوژی‌‌‌‌‌ها و روی‌آوردن سرمایهگذاران به محیط، ابزار و روش‌های نوین و نوظهور سرمایه‌گذاری دیر یا زود نهادهای مالی کشور همچون بورس و اوراق‌بهادار تهران نیز برای توسعه و بهبود عملکرد خود برای جذب سرمایه و به‌حرکت درآوردن چرخه‌‌‌‌‌های اقتصادی کشور با توسعه قدرت مالی شرکت‌های بورسی دست به دامن این فناوریها خواهند شد.
