ورق بازار سهام برگشت؟
شارژ روحی بورس تهران
بازار سرمایه روز گذشته را با رشد قابل‌توجه قیمت‌ها و تغییر روند بازار در بورس و فرابورس آغاز کرد. به‌نظر می‌رسد که دلیل اصلی این امر واکنش مثبت بورسبازان به حمایت لفظی رئیس سازمان بورس در جدیترین مصاحبه تلویزیونی او و همچنین صحبت‌‌‌‌های ایراد شده در جلسه او و وزیر اقتصاد با حقوقی‌‌‌‌های مطرح بازار باشد.
در این گفته‌ها مقرر شده تا از بازار سرمایه در مقابل آسیبهای قیمت‌گذاری دستوری حفاظت و با افزایش شفافیت و اصلاح رویه‌ها بر کارآیی بازار سرمایه افزوده شود. با این حال جای صحبت درباره دامنه نوسان و حجم مبنا که شاید از اصلی‌‌‌‌ترین متهمان ابرنوسان بورس در دوره‌های مختلف است، بسیار خالی بود. حال باید دید در ادامه مسیر، سیاستگذار بورسی چه میزان در عملی‌کردن برنامه‌های حمایتی خود موفق خواهد بود؟ آیا همان‌طور که گفته شده حمایت اصولی و بنیادین از بازار سهام و سهامداران در دستور کار قرار می‌گیرد یا با حمایت سال‌های گذشته برای راضی نگه‌‌‌‌داشتن فعالان بورسی، حقوقی‌‌‌‌ها مجبور به حمایت دستوری از بازار و تزریق پول برای جمع‌کردن موقت صف‌‌‌‌های فروش می‌‌‌‌شوند؟
از ریزش چند ماهه تا سخنان رئیس
در چند روزی که گذشت حال بازار سرمایه اصلا خوب نبود. بورس تهران که دیگر تاب فرورفتن بیشتر در زیان را نداشت و بورسبازان هر روز بدون وقفه عقبگرد شاخص را به نظاره نشسته بودند، در پایان معاملات روز یکشنبه شاخص بورس به میزان ۵۷/ ۲درصد افت کرد و در کمال ناباوری سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی به محدوده یک‌میلیون و۳۴۰ هزار واحد رسید. شاید در پایان این روز هیچ‌کس فکر نمی‌کرد که در روز بعد بورس و فرابورس پس از چند روز ریزش سنگین، افزایش تقاضا را شاهد باشند. با این حال این اتفاق افتاد و تمایل مجدد فعالان بازار به خرید بیشتر شاخص بورس را با رشد ۵۸/ ۱درصدی به محدوده یک‌میلیون و ۳۶۱ هزار واحد رساند. اینطور که بسیاری از فعالان بازار سرمایه می‌گویند بالاخره پس از گذشته تقریبا دو هفته حق به حقدار رسیده و نمادهای ارزنده بازار توانسته‌‌‌‌اند اقبال عمومی را به سمت خود جلب کنند. این در حالی است که به باور سایرین آنچه که فعلا توانسته بازار را از آن ریزش پیوسته دور کند، نه لزوما نگاه مجدد بازار به ارزندگی بلکه صرفا افزایش حمایت کلامی مسوولان سازمان بورس و مقامات دولتی است. بررسی اظهار‌نظرهای مقامات مختلف طی روزهای اخیر مبین این نکته است که افزایش اعتراض‌‌‌‌ها به وضعیت نامناسب بورس بالاخره مسوولان را هم به تکاپو انداخته تا برای برون‌رفت از این وضعیت کاری بکنند. همین امر سبب شد تا در روز گذشته شاهد افزایش رفت و آمدهای بورسی در برنامه‌ها و جلسات باشیم. در روز دوشنبه مجید عشقی به برنامه صبحگاهی صدا و سیما رفت تا از این طریق درباره تحولات رخ‌داده بر روی تابلوی شیشه‌ای به مردم توضیح دهد و از راهکارهای ممکن برای برون‌رفت سخن بگوید. در خلال صحبت‌‌‌‌‌هایی که درباره بازار سهام داشت به این نکته اشاره کرد که بسیاری از مشکلات رخ‌داده در بازار سهام را می‌توان از طریق توجه به مسائلی نظر کاهش زمان قانونی برای کسب مجوزها و افزایش شفافیت برطرف کرد. او همچنین اظهار کرد که «رشد و نزول شدید برای بازارها سم است. نباید رشد و ریزش شارپی داشته باشیم. کشش بازار سهام برای عرضه اوراق دولتی در نظر گرفته می‌شود. می‌گویند دولت اوراق فروخته، اینطور نیست، دولت اوراق نفروخته باشد اما در ۴۰ روز گذشته این اتفاق نیفتاده است.» بر این اساس می‌توان گفت که سخنان او در برگیرنده نکات مهمی بوده است. طی هفته‌های اخیر در حالی انتقادها درباره فروش اوراق دولتی بالاگرفته بود که از پایان تابستان تاکنون دولت هیچ اوراقی را برای پوشش کسری‌بودجه روانه بازار سرمایه نکرده است، از این‌رو به‌نظر نمی‌رسد که بتوان مشکل واقعی را در افزایش تعداد نمادهای بازار بدهی جست‌وجو کرد. با این حال نمی‌توان کتمان کرد که فاصله نرخ بهره واقعی با نرخ بهره اسمی (نرخ سود سپرده‌ها) شرایط را به سمتی برده که نرخ اوراق در معاملات ثانویه آن افزایش پیدا کند. در بخشی دیگر از صحبت‌‌‌‌های عشقی نیز به ارزندگی شرکت‌ها و افت قابل‌توجه قیمت آنها طی سال گذشته تاکنون اشاره شده است. با توجه به تاکیدهای او بر شفافیت می‌توان انتظار داشت که از این پس شاهد افزایش حجم اطلاعات ارائه‌شده از سوی سازمان بورس و شرکت‌ها تابعه باشیم. بر اساس آنچه که رئیس سازمان بورس گفته است از این پس او بیشتر با مردم صحبت خواهد کرد.
امیدواری به آقای وزیر
اما آیا ریشه مشکلات فعلی بازار سرمایه صرفا در عملکرد سازمان بورس نهفته است؟ طبیعتا نه. همان‌طور که دیروز از زبان رئیس سازمان بورس شنیده شد، در بسیاری از موارد، مشکلات باید از جایگاهی کلان‌تر حل و فصل شود؛ برای مثال مساله قیمت‌گذاری دستوری که در حال‌حاضر به بسیاری از بخش‌های اقتصاد آسیب زده است. این آسیب در هیچ بازاری به اندازه بازار سهام نمود نداشته و حقیقت هم این است که اگر عزمی برای حل آن در بدنه دولت نباشد در عمل نمی‌توان از سازمان بورس یا هر نهاد دیگری راه‌حل مساله را پیدا کرد.
برای همین به‌نظر نمی‌رسد که در کنار سخنان رئیس سازمان بخش عمده دلیل رشد در بورس را ناشی از سخنان مطرح‌شده از سوی وزیر اقتصاد بدانیم. احسان خاندوزی در جلسه‌ای که صبح روز گذشته با حقوقی‌‌‌‌های بازار برگزار کرد از لزوم حل مشکلات این‌چنینی گفت. آن‌طور که او بیان کرده «به‌دنبال پیش‌‌‌‌بینی پذیر‌کردن نرخ‌های کلیدی اقتصاد و به‌تبع بورس هستیم تا نااطمینانی از بازار زدوده شود. در گذشته برای تغییرات مکرر قیمت خوراک و نرخ تسعیر ارز بانک‌ها و قواعد پالایشی‌‌‌‌ها و فراخوان عمومی به سهامداری مستقیم اشتباهات بزرگی صورت‌گرفته که باید با همکاری وزارتخانههای نفت و صمت و بانک مرکزی و سازمان بورس شاهد کاهش این اشتباهات و ایجاد اطمینان در بازار باشیم. برای اعتمادآفرینی در حال اجماع‌‌‌‌سازی با وزارتخانههای نفت و صمت و بانک مرکزی هستیم تا آنجا هم خبرهای امیدبخشی به اقتصاد منتقل کنیم.»
شنیده شدن چنین سخنانی آن هم از زبان وزیر اقتصاد حکایت از آن دارد که فضا برای واقعی‌شدن قیمت‌ها و کاهش ریسک‌‌‌‌های قانونی فراهم شده است. با توجه به اینکه قیمت‌گذاری دستوری آثار روانی زیادی در سال‌های گذشته بر روی بورس داشته است از این‌رو می‌توان گفت که در صورت عملی‌شدن چنین وعده‌‌هایی بعید نیست که شاهد رونق واقعی بازار سهام باشیم. فراتر از همه این‌‌‌‌ها جای امیدواری است که نوع حمایت از بازار سرمایه به نحوی باشد که بتواند در راستای اصلاح ساختارها گام بردارد و ضمن حفاظت از منافع سرمایه‌گذاران بتواند کارآیی در بازار سرمایه را هم ارتقا بخشد. گزارش اخیر «دنیای‌اقتصاد» که چندی قبل با عنوان «عیار دو مدل حمایت بورسی» منتشر شد، ضمن پرداختن به این مهم سعی در تبیین راه‌حل مناسب صیانت در بازار سرمایه داشت. در این گزارش با بیان دو مدل حمایت، ذکر شده بود که اصلاح پایدار ساختارها در کنار دوری گزیدن از قانون‌گذاری‌‌‌‌ها منفعلانه که عموما با هدف حمایت از فعالان بازار انجام می‌شود می‌تواند اثر معکوس داشته باشد. مطابق با آنچه که احسان خاندوزی گفته است «شواهد قطعی نشان می‌دهد بازار سرمایه در بلندمدت بیشترین بازدهی را در مقایسه با بازارهای رقیب داشته و نگاه ما به بازار حرفه‌‌‌‌ای و بلندمدت است. البته با نگاه به کوتاه‌‌‌‌مدت هم اطلاعات سودآوری شرکت‌ها نشان می‌دهد چشم‌‌‌‌انداز روشن است و جای نگرانی برای تصمیم هیجانی نیست.» می‌توان انتظار داشت که در صورت استفاده درست از فرصت پیش‌روی برای اصلاح ساختارها و ایجاد ابزارهای موجود در بازار این بازده بلندمدت ضمن تداوم هر‌چه بیشتر به نحوی حاصل شود که بتوان مردم بیشتری را در ظرفیت عظیم بازارهای مالی ایران سهیم کرد.
جای خالی یک تصمیم
جدا از آنچه که تاکنون گفته شد و به‌رغم تمامی اهداف امیدوار‌کننده آقای وزیر و رئیس سازمان بورس هیچ حرفی از حذف یا حداقل تغییر رویه دامنه‌نوسان به میان نیامد. همان‌طور که در گزارش‌‌‌‌های پیشین مطرح شد آنچه که در طول عمر فعالیت بازار سرمایه هم در روندهای نزولی و هم در روندهای صعودی آسیب بسیاری به نقدشوندگی بازار زده، قانون سلیقه‌ای دامنه‌نوسان بوده که نظیر آن در هیچ کشوری پیدا نمی‌شود. این محدودیت باعث شده در بسیاری از روندهای صعودی و نزولی بازار شاهد قفل‌شدن معاملات باشیم، چراکه دامنه‌نوسان به سبب محدودیتی که در دادوستدهای سهام ایجاد می‌کند، در عمل تنها دلیلی است که باعث شکل‌گیری صفوف خرید و فروش خواهد شد.
در طول تمامی صحبت‌‌‌‌‌هایی که در جهت حمایت از بازار سرمایه تاکنون مطرح شده است هیچ سخنی از لزوم حذف یا حداقل بازتر شدن این محدودیت به میان نیامده. این در حالی است که به گفته خود مجید عشقی افزایش یا کاهش شارپی قیمت‌ها برای بازار سرمایه نقشی مخرب را ایفا می‌کند. با توجه به اینکه انباشت عرضه یا تقاضا در هر دو روند نزولی و صعودی مهم‌ترین دلیل افزایش یا کاهش سریع قیمت در سال‌های اخیر بوده و به‌عبارتی متهم اصلی ابرنوسان بورس همین دامنه نوسان است، انتظار می‌رود تا حداقل در زمینه بهبود شرایط بازار سرمایه و حمایت درست از آن، توجه به آن در حدی معقول در دستور کار قرار بگیرد.
برنامه «عشقی» برای بورس
