روح‌الله نجفی
دبیر کمیته مبارزه با پولشویی سازمان بورس و اوراق بهادار
سنا: سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق ‌بهادار(IOSCO)، اصول هشت‌گانه مربوط به شناسایی مشتری و مالک اصلی را تدوین کرد؛ شناسایی مشتری و مالک اصلی (یعنی مشتری خود را بشناس و همچنین نگهداری سوابق مرتبط به معاملات مشتری) به فرآیند شناسایی دقیق و مستمر شناسایی اشاره دارد. به عبارت دیگر، مشتری تاحدی باید شناسایی شود که برای ارائه‌کننده خدمات اوراق ‌بهادار شبهه‌ای وجود نداشته نباشد.

هدف شناسایی مشتری، حفظ بازار سرمایه، حفاظت حقوق سرمایه‌گذاران، شفافیت، کارآیی و ممانعت از سوءاستفاده مجرمانه از بازار است که در تدوین و تنظیم دستورالعمل‌ها این امر باید به‌صورت عام و کلی مدنظر تنظیم‌کنندگان و ناظران بازار سرمایه باشد. در واقع اصولی که به آن پرداخته می‌شود، می‌تواند از یک طرف راهنمای ناظران و از طرف دیگر معیاری برای نهادهای مجاز ارائه‌کننده خدمات اوراق ‌بهادار باشد. هر اصل شامل تعریف کلی، تشریح و تبیین اهمیت و اهداف آن است و به دنبال آن به اقدامات پیشنهادی اشاره می‌شود. اهداف دستورالعمل کلی است و دولت‌ها و نهادهای غیردولتی و تشکل‌های خود‌انتظام و شرکت‌های مجاز ارائه‌کننده خدمات باید اصول تصریح شده در دستورالعمل را بر حسب ساختار خود اجرا کنند.

این اصول از «شرکت‌ها و تشکل‌های ارائه‌کننده خدمات اوراق ‌بهادار» می‌خواهد که فرآیند شناسایی مشتریان را بر پایه ریسک انجام دهند، این نهادها باید معیارهایی برای تعیین ریسک مشتری داشته باشند و بتوانند از نظام ارزیایی خود در مقابل ناظران دفاع کنند.

اصل 1: احراز هویت مشتری

«ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» هنگام برقراری روابط کسب و کار با یک مشتری، باید صحت هویت مشتری را با اسناد معتبر، داده‌ها و سایر اطلاعات احراز کنند.

شناسایی مشتری و احراز هویت سبب تسهیل، ممانعت و کشف و پیگرد استفاده مجرمانه از صنعت سهام می‌شود و در واقع استقرار ضوابط و نظام کارآمد شناسایی مشتری برای حفظ سرمایه‌گذاران و اعتبار بازار لازم است به‌طوری‌که ضوابط مربوط به شناسایی مشتری باید مکتوب و حاوی نکات کلیدی برای شناسایی مستمر و دقیق مشتریان توسط «ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» باشد.

اگر «ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» مشتریان خود را بر حسب ریسک شناسایی کنند، باید ضوابط و معیارهایی در این مورد تنظیم کرده که از نظر نهاد نظارتی شفاف و صریح و روشن باشد.

تخفیف معیارهای شناسایی مشتری به عواملی نظیر احتمال اندک انجام عملیات غیرقانونی در بازار سهام، در دسترس بودن اطلاعات مربوط به مشتری به‌صورت عمومی و تحت نظارت بودن اشاره دارد. مصادیقی که مستلزم شناسایی ساده‌تری است، شامل موارد زیر است:

• واسطه‌های مالی که تحت نظارت و کنترل مقام نظارتی خاص است.

• شرکت‌های دولتی

•شرکت‌های سهامی عام

چنانچه تشدید معیارهای شناسایی ناظر بر ریسک استفاده غیرقانونی از بازار اوراق‌ بهادار باشد، ارائه‌کننده خدمات باید ضوابط شدیدتری در مورد شناسایی مشتری اعمال کند. مشتریانی که ریسک‌ زیادی دارند، به قرار زیرند:

• حساب‌های دولتمردان

• حساب برای ساختارهای (اشخاص حقوقی) پیچیده و غیرمتعارف

• افتتاح حساب برای اتباع کشورهایی به‌عنوان کشور غیرهمکار یا فاقد نظام نظارتی وکنترلی کافی بر فعالیت موسسات مالی

• حساب‌هایی برای موسسات مالی ثبت نشده و فاقد نظام نظارتی

• حساب‌های امنیبوس برون‌مرزی برای ابزارهای خاصی برای موسسات پرخطر نظیر شرکت‌های پوششی

موسسات مالی باید ساختار، نوع خدمت، مشتری و اشخاص درگیر در تراست را نیز شناسایی کنند.

اصل 1- الف: حساب‌های امنیبوس

«ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار»، باید ضوابط اختصاصی برای شناسایی دقیق حساب‌های امنیبوس داشته باشند.

حساب ‌امنیبوس، به حسابی اطلاق می‌شود که به نام موسسات مالی برای انجام عملیات و معاملات سهام به نیابت از مشتریان افتتاح می‌شود. در صورت افتتاح حساب از سوی بانک یا دیگر نهادها «ارائه‌کننده مجاز خدمات اوراق ‌بهادار»، باید مشتری خود یعنی موسسه مالی را مطابق اصل یک شناسایی کند.

وقتی افتتاح‌کننده حساب امنیبوس یک موسسه مالی محلی تحت کنترل و نظارت مطابق با استانداردهای نظارتی حاکم بر «شرکت مجاز ارائه‌کننده خدمات اوراق ‌بهادار» باشد، در این صورت به‌دلیل ریسک کم عملیات غیرقانونی، ضوابط آسان‌تری در مورد شناسایی این حساب‌ها اعمال خواهد شد.

اما وقتی که متقاضی افتتاح حساب یک موسسه مالی خارجی است، ریسک مرتبط با حساب در برخی از شرایط بالقوه بالا است و ضرورت دارد ضوابط مربوط به شناسایی مشتری تشدید شود. «ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» باید برای افتتاح حساب امنیبوس برای موسسات مالی خارجی معیارهای سخت‌تری به شرح زیر اعمال کنند:

• جمع‌آوری اطلاعات از سایر موسسات مالی برای درک کسب و کار واسطه مالی و تعیین میزان شهرت و اعتبار وی از طریق اطلاعات منتشر شده

• بررسی فرآیند نظام شناسایی مشتری در واسطه مالی

• احراز این مطلب که موسسه مالی، در حوزه قضایی ثبت شده داشته باشد و مطمئن شوند که موسسه مالی در زمره بانک‌های شل (حضور فیزیکی ندارند و وابسته به یک موسسه تحت نظارت نیستند) نباشد

• ارزیابی و بررسی رژیم نظام مبارزه با پولشویی و تامین مالی تروریسم کشور مقر فعالیت موسسه مالی

• اخذ موافقت اعضای هیات‌مدیره برای افتتاح این نوع حساب

• ثبت و تفکیک وظایف آتی هر دو موسسه مالی (ارائه‌کننده مجاز خدمات اوراق ‌بهادار و موسسه مالی خارجی).

اصل ۲: شناسایی مالک واقعی

«ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» باید اطلاعات کافی اخذ کنند تا توانایی شناسایی افراد مالک، ذی‌نفع واقعی یا کنترل‌کننده حساب‌های مربوط به اوراق ‌بهادار را داشته باشند.

در صورت بروز شک یا ظن مبنی بر دلایل معقول و متعارف در این مورد که اوراق ‌بهادار تحصیل‌شده یا نگهداری شده در حساب متعلق به فردی غیر از صاحب حساب است، این شخص باید با استفاده از ضوابط شناسایی تصریح شده در اصل‌های ۱ و ا- الف و بر مبنای ریسک شناسایی شود، به هر حال موسسه ارائه‌کننده خدمات اوراق ‌بهادار باید با دلایل متعارفی به این نتیجه برسد که مالک واقعی را می‌شناسد یا به بیان دیگر مشتری همان شخصی است که ادعا می‌کند.

مشتری هنگام برقراری روابط تجاری، باید به صراحت روشن سازد که حساب و عملیات آتی مرتبط به وی است یا از طرف شخص دیگری اقدام می‌کند؛ «ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» باید برای شناسایی مالک یا مالکان واقعی ضوابط مناسبی نظیر درک مالکیت و کنترل‌کنندگان اشخاص حقوقی داشته باشند.

اصل 3: مشتری خود را بشناس

«ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» باید اطلاعات کافی از مشتری، شرایط و اهداف سرمایه‌گذاری مطابق با خدماتی که به وی ارائه خواهد شد، اخذ کرده و به‌صورت مستمر و دقیق بر حساب‌های وی کنترل و نظارت داشته باشند.

«ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» باید اطلاعاتی در مورد سوابق نظیر سابقه کسب و کار مشتری داشته باشند تا مطمئن شوند که معاملات انجام شده منطبق با اطلاعات اخذ شده است؛ هدف مهم از اخذ اطلاعات در مورد شرایط، وضعیت، سابقه و اهداف کسب و کار، تشکیل سابقه (پروفایل) برای شناسایی مشتری است.

تحصیل این اطلاعات از مشتری پایه‌ای برای ترسیم سابقه مشتری و تعیین ریسک وی است، همچنین ارائه‌کننده خدمات اوراق ‌بهادار دارای اطلاعات معنی‌داری است که در پرتوی آن نظارت مستمر بر حساب مشتریان امکان‌پذیر خواهد بود.

ارائه‌کننده خدمات اوراق ‌بهادار از تاریخ برقراری روابط باید به‌صورت مستمر بر گردش حساب مشتری نظارت کند به نحوی که مطمئن شود معاملات مشتری با اطلاعات اخذ شده منطبق است؛ هنگامی که ارائه‌دهنده خدمات اوراق ‌بهادار مشاوره مالی نیز انجام می‌دهد، در ارائه این خدمت نیز باید به شرایط و وضعیت مشتری توجه داشته باشند.

اصل 4: نگهداری سوابق

نهادهای مالی دارای مجوز باید فرآیند اطلاعات شناسایی و دقیق مشتری پس از ختم روابط به مدت ۵ سال نگهداری کنند، در واقع نگهداری سوابق یک اصل کلیدی است؛ سوابق باید متضمن اطلاعات و نکات کافی نشان‌دهنده هویت مشتری و مالک اصلی و الگوی معاملاتی و از جمله همه معاملات مشتری باشد.

اصل 5: اتکا به شخص ثالث

«ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» ممکن است از اشخاص ثالث برای ایفای تعهدات مربوط به شناسایی دقیق و مستمر مشتری استفاده کنند، مشروط بر اینکه ضوابط و معیارهای تصریح شده در این اصل رعایت شود.

شخص ثالث قابل اعتماد می‌تواند دسته‌ای از موسسات مالی تحت نظارت باشد؛ به هر شکل مسوولیت نهایی این تفویض اختیار بر عهده ارائه‌کننده خدمات اوراق ‌بهادار است و سوابق مربوط به مدارک شناسایی باید به سرعت اخذ و نزد موسسه ارائه خدمات نگهداری شود و نباید مدارک نزد شخص ثالث باشد. ارائه‌کننده خدمات باید بلادرنگ به اطلاعات مربوط سوابق شناسایی توسط شخص ثالث خواه داخلی یا خارجی دسترسی داشته باشد.

اصل 6: فرآیند ناموفق شناسایی دقیق و مستمر مشتری

«ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» باید سیاست‌های روشن و صریحی برای عدم امکان تکمیل فرآیند شناسایی مشتری یا احتمال انجام عملیات غیرقانونی پیش‌بینی کنند.

ارائه‌دهندگان خدمات مالی باید سیاست‌های مکتوب روشنی ناظر بر موارد زیر داشته باشند:

- عدم انجام فرآیند دقیق و مستمر شناسایی مشتری در زمان پیش‌بینی شده

- احتمال سوءاستفاده از بازار یا ارتکاب جرم یا تخلف

همچنین سیاست‌ها شامل تکمیل فرم بر اساس ضوابط و مقررات هر حوزه قضایی خواهد بود.

اصل 7: نقش نهاد نظارتی

ناظران باید اختیارات کافی برای ایجاد شرایط و بسترهای لازم برای تدوین اجرای این اصول داشته باشند، همچنین مقام ناظر باید اختیارات کافی برای کنترل و حصول اطمینان از تطبیق عملکرد و اجرای اصول شناسایی دقیق و مستمر مشتری، مالک اصلی و کنترل‌کننده حساب‌های مرتبط به اوراق ‌بهادار توسط ارائه‌دهندگان را داشته باشند.

مقام ناظر باید دارای اختیارات کافی و قدرت لازم برای تدوین ضوابط مربوط به شناسایی دقیق و مستمر مشتری داشته باشد و هیچ‌گونه قوانین مربوط به رازداری و محرمانه‌بودن اطلاعات نباید اخذ و جمع‌آوری اطلاعات را محدود سازد. مقام ناظر باید اختیارات کافی برای نظارت و کنترل چگونگی اجرای فرآیند شناسایی دقیق و مستمر مشتری در نهادهای مالی داشته باشد؛ مقام ناظر باید بتواند بر «ارائه‌دهندگان مجاز خدمات اوراق ‌بهادار» نظارت داشته و در صورت لزوم بتواند محل فعالیت واحد مالی را بازرسی و تصویر اسناد را از آنها اخذ کند و دارای اختیارات کافی برای تعیین و اعمال مجازات انضباطی و اداری برای متخلفان باشد. در این راستا آموزش از ارکان اساسی نهادهای نظارتی و مقام ناظر در مقابله با پولشویی است که مقام ناظر باید اختیارات کافی در اخذ اطلاعات به هنگام در مورد مالک یا ذی‌نفع واقعی و شخصی که حساب را کنترل می‌کند داشته باشد.

اصل 8: همکاری

به موجب قانون داخلی، مقام ناظر باید مجاز به تبادل اطلاعات با سایر مقام‌های نظارتی خارجی باشد، به این منظور باید قانون داخلی بررسی و موانع موجود برای همکاری، رفع شود. اعضای سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق بهادار، تفاهمنامه‌های متعددی در مورد همکاری تبادل اطلاعات با یکدیگر امضا کرده‌اند، این سازمان در مه‌۲۰۰۲ به اعضا توصیه کرده که مطابق تفاهم‌نامه با طرف خارجی تبادل اطلاعات کنند. به نهادها و مقامات نظارتی توصیه شده که با سایر نهادها، تفاهمنامه یا قراردادهای رسمی و غیررسمی برای تبادل اطلاعات با کشورهای غیرعضو امضا کنند که اعضای امضاکنندگان تفاهم‌نامه‌های دوجانبه عضو سازمان بین‌المللی کمسیون‌های اوراق بهادار به‌صورت کامل ملزم به اجرای مفاد آن هستند. مقام ناظر باید اختیار اخذ اطلاعات از سایر مقامات داخلی دولتی و غیردولتی در قلمرو حوزه قضایی خویش و اخذ اسناد در صورت لزوم باشد.