دورنمای روشن نفت خام در بورس انرژی

محمد حسین بابالو: بورس انرژی با اولین عرضه نفت خام در ابتدای سال جاری وارد مسیر جدیدی شد که در آینده می‌تواند تاثیر محسوسی بر این عرصه داشته باشد. توجه این قبیل معاملات بر عرضه داخلی نفت خام است بنابراین انتظار ورود دیگر حامل‌های انرژی و سایر انواع مواد اولیه به این بورس وجود دارد. باید ورود نفت خام را به فال نیک گرفت و به این بازار زمان بیشتری اختصاص داد. امید است این عرضه‌ها، به عرضه‌های صادراتی نیز منتهی شود. مدتی است که نفت خام وارد بورس انرژی شده و به‌صورت مستقیم مورد معامله قرار می‌گیرد. اولین عرضه نفت در بورس در تاریخ ۱۷ فروردین به شکسته شدن قفل نفت معروف شد ولی این معاملات چگونه است؟

عرضه‌کننده شرکت ملی نفت ایران است و خریداران هم تولیدکنندگان فرآورده‌های نفتی و پالایشگاه‌های داخلی کوچک و بزرگ خواهند بود.

جرقه اول این گونه معاملات در سال ۷۹ زده شد ولی نهایتا در دولت فعلی اجرایی شد. مهم‌ترین مزایای این گونه معاملات، فرصتی برای شفاف‌سازی و ایجاد بازار رقابتی عنوان شده و خریداران می‌توانند به دور از کاغذبازی‌ها و قوانین دست و پاگیر به راحتی اقدام به خرید کنند. قیمت‌ها بر پایه قیمت‌های جهانی و صادراتی و با احتساب نرخ ارز و اعمال ضریبی از نرخ آزاد و مبادله‌ای قیمت‌گذاری شده است.

وزارت نفت به لحاظ فنی اقدام به ارزیابی خریداران می‌نماید بنابراین سایرین جایی در این بازار نخواهند داشت. این معاملات کاملا داخلی بوده و حتی شائبه صادرات هم وجود ندارد. تحویل فیزیکی نفت خام در یک دوره ۲۴ روزه است.

در مقایسه با دیگر معاملات بورس انرژی، معاملات نفت خام هنوز رونق محسوسی ندارد. با توجه به فاصله زمانی محدود موجود از اولین عرضه تاکنون، دلیل اصلی ضعف نسبی معاملات را نیز رفتار خریداران در بررسی و ارزیابی شرایط خاص عرضه و تحویل قیمت‌ها دانسته‌اند.

بورس نفت در بیشتر کشورها و بازارهای مهم وجود دارد. معاملات به‌صورت‌های مختلف نقدی، سلف و آتی و ... صورت می‌گیرد و غالب افراد می‌توانند در این معاملات حضور داشته باشند. شرایط معاملات به گونه ای است که گاهی روی عرضه هر بشکه نفت خام از استخراج تا مصرف‌کننده نهایی و برای تقریبا ۲ ماه بین ۱۸ تا بیش از ۳۰ بار معامله صورت می‌گیرد. در گذشته معاملات به‌صورت نقدی آغاز شده ولی به مرور زمان به انواع سلف و بالاخص آتی گرایش پیدا کرده است. این شرایط تا جایی پیش رفت که در بورس شانگهای، بورس آتی با قدرت بیشتری فعالیت می‌کند تا بورس نقدی. این روند به گونه‌ای ادامه یافت که بورس شانگهای با نام بورس آتی شانگهای

SHFE: Shanghai Future Exchange فعالیت خود را به‌صورت رسمی آغاز کرد هم‌اکنون در این بازار حتی فولاد نیز به‌صورت آتی معامله می‌شود.

در غالب کشورهای مهم، بورس‌ها آزادی عمل فراوانی دارند. با توجه به جایگاه استراتژیک نفت خام در اقتصاد تمامی حوزه‌ها، به‌صورت نانوشته‌ای معاملات نفت خام در انحصار دولت‌ها است. یا شرکت‌های اصلی و استخراج‌کننده دولتی هستند همچون گازپروم روسیه یا مثلا در آمریکا افراد نزدیک به دولت‌ها و دولتمردان سابق یا عضو هیات مدیره یا از سهامداران بزرگ این قبیل شرکت‌ها هستند.

در کشور ما نیز با توجه به ملی بودن نفت همین شرایط حکمفرماست بنابراین فضا برای مانور دولت همیشه و همه جا فراهم بوده و خواهد بود.

مهم‌ترین صنعت در ایران انرژی است. در آینده کوتاه‌مدت تا میان مدت و حتی دراز مدت این شرایط ادامه خواهد داشت. اقتصاد ایران یا وابسته به نفت و گاز خواهد بود یا بر پایه این حامل‌های انرژی شکل خواهد گرفت.

از طرفی با توجه به عمر کم این قبیل معاملات، باید عرضه کالاهای پتروشیمی و نفت خام را به فال نیک گرفت ولی برای تثبیت به زمان بیشتری نیاز دارد. با توجه به معاملات محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی در بورس کالای ایران، عرضه نفت خام در بورس انرژی یک نیاز تلقی می‌شد و می‌توان این عرضه‌های کوچک را یک نقطه قوت بزرگ به شمار آورد. شرایط تحویل این حجم‌های محدود به گونه‌ای است که بیشتر، مصرف‌کنندگان کوچک نفت خام به این شیوه معامله توجه نشان داده‌اند.

در آینده می‌توان در کنار قراردادهای طولانی مدت، به ورود مصرف‌کنندگان بزرگ به بورس انرژی امیدوار بود. این رخداد می‌تواند تاثیر بسزایی بر شفاف‌سازی معاملات بزرگ نفتی در داخل نیز داشته باشد که با توجه به عزم دولت بر این رویکرد، دورنمایی امیدوار‌کننده دارد. از سویی این شیوه معامله شاید بتواند برای همیشه به کش و قوس‌ها و اما و اگرهای قیمت مواد اولیه خاتمه دهد.

همچنین عرضه نفت خام در بورس انرژی انتظار برای عرضه گاز طبیعی به بورس را نیز پدید آورده که این رخداد بالاخص برای تولیدکنندگان کوچکتر و مصرف‌کنندگان صنعتی شاید بتواند شرایط بهتری را برای کسب و کار و تعیین بهترین قیمت مواد اولیه فراهم آورد. این رخدادها در دیگر کشورهای جهان تجربه شده و به نظر می‌رسد موفق بوده است.

از طرفی با توجه به وجود برخی مشکلات بالقوه و بالفعل در زمینه صادرات نفت خام، ورود نفت خام صادراتی به بورس انرژی نیز می‌تواند دورنمای روشنی را نوید دهد زیرا بسیاری از مشکلات در زمینه انتقال ارز و عرضه به بازارهای جهانی را خریداران تحمل خواهند کرد و شفافیت بازار بسیار بالاتر خواهد بود. اخذ وجه قبل از تحویل و ریسک معاملات و انتقال نفت خام توسط افراد حقیقی یا حقوقی مستقل بسیار کمتر از دولت است و افراد عادی نیز می‌توانند در این معاملات به‌صورت آتی و با حجم‌های کمتر دخالت کنند.