فرآیند معامله اوراق سلف نفتی؟

محبوبه عرب* قسمت دوم اوراق سلف منتشره نفت در واقع مشابه سایر اوراق بدهی است، با این تفاوت که در معاملات سلف نفت همچون همه معاملات سلف - که سابقه‌ای دیرینه به ویژه در بخش کشاورزی ایران دارد - فرآیند معامله به‌این گونه است که به‌موجب قراردادی شرکت ملی نفت ایران یا شرکت‌های تابعه، مقدار معینی نفت خام را براساس مشخصات قرارداد سلف، در برابر بهای نقد، به فروش می‌رساند تا در سررسید مشخص به خریدار تحویل دهد. برهمین اساس قرار بوده که با هماهنگی وزارت نفت،بانک مرکزی و بازار سرمایه برای اولین بار در کشور اوراق سلف نفتی به میزان یک میلیون بشکه و حداکثر ۵ میلیون بشکه نفت خام به ارزش ۵۰۰ میلیون دلار به صورت ریالی و ارزی (بر مبنای واحد پولی دلار) منتشر شود. این اوراق یکی از جذاب‌ترین و پرسودترین اوراق بهادار کشور مبتنی بر دارایی واقعی نفت و مرتبط با احکام اسلامی بوده که قرار بود توسط شرکت ملی نفت ایران و متعهد پذیره‌نویسی و بازارگردانی تامین سرمایه امید منتشر شده و به طور همزمان در شعب منتخب بانک عامل و شبکه کارگزاری عرضه می‌شود. ویژگی سلف نفتی آن است که در آن سود بین دوره پرداخت نشده و مشابه حساب‌های بلندمدت بانکی بوده با این تفاوت که قبل از سررسید امکان فروش آن وجود داشته و نقدشوندگی آن برای خریداران این اوراق (سرمایه‌گذاران) از طریق فعالیت بازارگردانی تضمین نشده مضافا بر آنکه بهای هر سند (ورق یا برگه ) این اوراق یکصد دلار و در دو نماد «دلاری و ریالی» منتشر خواهد شد که شرکت ملی نفت در زمان سررسید به سرمایه‌گذاران حق اختیار فروش آن‌را می‌دهد. منابع حاصل از فروش این اوراق نیز در پروژه‌های نفت و گاز صرف شده و سرمایه‌گذاری به صورت ریالی و پوشش ریسک سرمایه‌گذاری در صورت افزایش نرخ دلاربا تضمین حداقل سود اوراق مشارکت توسط وزارت نفت از مزایای ریالی و ارزی این اوراق به‌شمار می‌رود. گواهی سلف نفت در واقع سندی مشتمل بر مجموع دارایی خریدار از قراردادهای سلف است، این گواهی در طول دوره معاملاتی مبنای انجام معاملات و پس از پایان آن دوره، مبنای تسویه نقدی یا تحویل فیزیکی قرارداد سلف خواهد بود.از طرف دیگر خریدار سلف نفت می‌تواند قبل از سررسید، بر اساس قرارداد سلف دیگری، مقدار معینی نفت خام به صورت کلی فی‌الذمه به خریدار جدید بفروشد و او را به شرکت ملی نفت ایران جهت دریافت نفت خام یا تسویه نقدی حواله دهد. به این قرارداد سلف موازی می‌گویند، در این اوراق شرکت ملی نفت ایران با اعطای گواهی سلف، به خریدار سلف نفت اجازه می‌دهد در صورتی که قبل از سررسید اقدام به فروش سلف موازی نفت کرد، می‌تواند با تحویل گواهی سلف، خریدار جدید را جهت تحویل نفت خام یا تسویه نقدی به شرکت ملی نفت ایران حواله دهد. اگر چه طبق قرارداد، دارندگان اوراق سلف در سررسید می‌توانند با تحویل گواهی سلف، نفت خام دریافت کنند اما تصور می‌رود چون بازار نفت دارای مقررات خاصی و فروش نفت مشابه سایر کالاها به‌سادگی امکان‌پذیر نباشد، خریداران اوراق ترجیح خواهند داد با فروش نفت خام به شرکت ملی نفت ایران به قیمت روز، تسویه نقدی کنند؛ که چنانچه در سررسید قیمت نفت دچار نوسان شدید شده باشد، این موضوع حامل ریسک قابل توجهی برای دارندگان این اوراق خواهد شد. درچنین حالتی برای حمایت از این بازار و بالا بردن سقف اعتماد خریداران اوراق می‌توان از قراردادهای اختیار معامله به‌این صورت استفاده کرد که شرکت نفت در کنار قرارداد اصلی فروش سلف نفت، حق اختیار فروش نفت در سررسید به قیمت معین، به خریدار سلف می‌فروشد و در مقابل حق اختیار خرید به قیمت معین در سررسید از خریدار سلف می‌خرد و خریدار سلف نیز زمانی که با قرارداد سلف موازی اقدام به فروش سلف می‌کند این دو حق و تعهد را به خریدار جدید سلف منتقل می‌کند و می‌توان به این شکل خسارت احتمالی بازار را با اعطای حق اختیار خرید و حق اختیار فروش به سرمایه‌گذاران پوشش داد. حق اختیار خرید و فروش در معاملات سلف چگونه عمل می‌کنند؟ حق اختیار فروش، قرارداد اختیاری است که همراه با معامله سلف از سوی شرکت ملی نفت ایران به خریدار داده می‌شود و بر‌اساس آن، اختیار فروش مقدار معینی نفت خام به «قیمت اعمال» تعیین شده در قرارداد، در تاریخ سررسید به خریدار داده می‌شود.این حق اختیار قابلیت خرید و فروش مستقل ندارد و منحصرا با اجازه شرکت ملی نفت ایران در قرارداد سلف موازی به خریدار جدید منتقل می‌شود. حق اختیار خرید نیز قرارداد اختیاری است که همراه با معامله سلف از سوی خریدار به شرکت ملی نفت ایران داده می‌شود و بر اساس آن، اختیار خرید مقدار معینی نفت خام به قیمت تعیین شده در قرارداد در تاریخ سررسید به شرکت ملی نفت ایران داده می‌شود. همین مثال در مورد حق اختیار خرید سهام به‌این منوال است که خریدار سهام با کارگزار مربوطه قراردادی را منعقد و به‌موجب آن حق خرید تعداد معینی از سهام شرکت (الف) رابرای یک مدت مشخص بر اساس یک قیمت مشخص برای خود حفظ می‌کند و صرفا هزینه انعقاد قرارداد را به کارگزار می‌پردازد و چنانچه طی مدت مزبور قیمت سهام بالا رفت، خریدار از حق خرید مربوطه استفاده و سهام را خریداری می‌کند ولی چنانچه ظرف مدت یادشده قیمت سهام پایین‌تر آمد، خریدار سهام را خریداری نکرده و صرفا معادل هزینه قرارداد پرداختی ضرر خواهد کرد. تسویه معامله سلف نفت براساس برآوردهای اولیه تاسیس بورس نفت (بورس انرژی) قرار بوده با اعلام مشاور عرضه اوراق سلف نفتی و بعد از انجام بررسی‌های لازم، عرضه نفت خام به مردم در قالب این اوراق در معاملات دلاری با تعیین سود حداقل سی درصدی به مدت سه سال بر اساس قیمت نفت و بازخرید قبل از سررسید به بازارگردان با سود روز شمار هفت درصد و در معاملات ریالی با سود حداقل هشتاد درصدی و بر اساس قیمت نفت ضربدر ارز مبادله‌ای و بازخرید قبل از سررسید به بازارگردان با سود روز شمار بیست درصد صورت گیرد.بدیهی است در سررسید گواهی‌های سلف چند حالت ممکن است رخ دهد و متناسب با آن چند گزینه برای تسویه نقدی یا فیزیکی قابل تصور است.به طوری که اگر در سررسید، قیمت نفت خام پایین‌تر از ۱۴۰ دلار است، در این فرض دارنده گواهی سلف ترجیح می‌دهد به جای تسویه فیزیکی از حق اختیار فروش خود استفاده کرده و هر بشکه نفت خام را به ۱۴۰ دلار به شرکت ملی نفت ایران بفروشد و تسویه نقدی کند، اما چنانچه در سررسید، قیمت نفت خام بالاتر از ۱۴۰ و پایین‌تر از ۱۶۰ دلار است، در این فرض دارنده گواهی سلف می‌تواند تقاضای تسویه فیزیکی نفت و چنانچه در سررسید، قیمت نفت خام بالاتر از ۱۶۰ دلار است، در این فرض شرکت ملی نفت ترجیح خواهد داد به جای تسویه فیزیکی از حق اختیار خرید خود استفاده کرده و هر بشکه نفت خام را به ۱۶۰ دلار از دارندگان گواهی سلف خریداری کرده و تسویه نقدی کند. دولت در راستای امر حاکمیتی و برای صیانت از حقوق ملی این اختیاررا به سازمان بورس و اوراق بهادار (به عنوان مقام ناظر بازار) اعطا نموده که برای احراز شرط قدرت بر تسلیم، تنها به شرکت ملی نفت ایران (یا شرکت‌های تابعه) و به کسانی که گواهی سلف نفت دارند اجازه فروش سلف موازی نفت دهد. به نظر می‌رسد با توجه به فعالیت جدی بورس انرژی شایسته باشد مسوولان‌ اقتصادی و متولیان بورس‌های کشور با یک بازنگری اساسی در فعالیت بورس کالا و بورس انرژی، مبادلات و معاملاتی را که جایگاه آن بورس انرژی است و در فقدان بورس نفت و انرژی به بورس کالا محول شده را از بورس کالا منفک و به بورس انرژی واگذار تا این بورس هم در کنار سایر بورس‌ها بتواند وزن و اعتبار اقتصادی یافته و در توسعه اقتصادی از طریق فوق الاشاره در کشور مفید واقع شود. *کارشناس ارشد حسابداری و مدرس دانشگاه