چالش‌های بورس انرژی
محبوبه عرب* قسمت اول بازار سرمایه هر کشور اگر چه بخشی از اقتصاد آن تلقی می‌شود اما ابزار اصلی توسعه از طریق تامین مالی صنعت در مقوله ملی آن است، زیرا از دیدگاه نظریه‌های کلان اقتصادی، انباشت سرمایه فیزیکی واقعی شرط لازم توسعه است. به همین علت تامین مخارج سرمایه‌گذاری در اقتصادملی در گرو یک مازاد اقتصادی است که این مازاد از طریق افزایش حجم پس‌انداز ملی و گردآوری و هدایت منابع پس‌اندازی ازراه یک ساز و کار مالی و اعتباری کارآمد امکان‌پذیر است که بازار سرمایه (بورس) این امکان را به‌سادگی فراهم می‌سازد.
محبوبه عرب* قسمت اول بازار سرمایه هر کشور اگر چه بخشی از اقتصاد آن تلقی می‌شود اما ابزار اصلی توسعه از طریق تامین مالی صنعت در مقوله ملی آن است، زیرا از دیدگاه نظریه‌های کلان اقتصادی، انباشت سرمایه فیزیکی واقعی شرط لازم توسعه است. به همین علت تامین مخارج سرمایه‌گذاری در اقتصادملی در گرو یک مازاد اقتصادی است که این مازاد از طریق افزایش حجم پس‌انداز ملی و گردآوری و هدایت منابع پس‌اندازی ازراه یک ساز و کار مالی و اعتباری کارآمد امکان‌پذیر است که بازار سرمایه (بورس) این امکان را به‌سادگی فراهم می‌سازد. ایران با دارا بودن حدود 97 میلیارد بشکه ذخایر نفتی و 26 تریلیون متر‌مکعب ذخایر گاز طبیعی از بازیگران اصلی بازار انرژی به شمار می‌رود. نیاز مبرم صنعت نفت و گاز به منابع مالی جهت اجرای پروژه‌های در دستور کار دولت باعث شد در اوایل دهه 1380 وزیر وقت امور اقتصادی و دارایی (مهندس مظاهری) طی نامه‌ای به وزیر وقت نفت (مهندس زنگنه) باستناد برنامه‌های توسعه خواستار تاسیس بورس نفت شد که به‌رغم تشکیل کارگروه ذی‌ربط تا سال 1385 هیچ اقدام خاصی صورت نگرفت تا آنکه مهندس هامانه وزیری (اولین وزیر نفت دولت دکتر احمدی‌نژاد)، دکترمهدی
کرباسیان عضو هیات مدیره شرکت ملی نفت و ریاست هیات مدیره صندوق بازنشستگی نفت را در سال 1385 مسوول و مجری راه‌اندازی بورس نفت نمود و کرباسیان توانست با بهره‌برداری از کارشناسان خبره شرکت بورس نفت را در منطقه آزاد کیش با ترکیب سهامداران، صندوق بازنشستگی نفت (80 درصد) - سازمان منطقه آزاد کیش (10 درصد) و بنیاد مستضعفان (10 درصد ) تاسیس کند.
مهدی کرباسیان بعدها یادآور شد به علت مشکلات و موانع متعدد و کارشکنی‌ها طی جلسه‌ای با صالح‌آبادی (نماینده بورس) و هاشمیان (نماینده بورس کالا) قرار گذاشتیم موقتا بحث ورود نفت خام به بورس نفت را ادامه ندهیم و تنها محصولات پتروشیمی و سایر اقلام نفتی نظیر قیر و روغن در بورس کالا معامله شوند به‌شرط اینکه اگر بورس نفت فعال شد این اقلام به بورس نفت بازگردند.
پس از کش و قوس‌های فراوان ومسکوت ماندن بورس نفت، در همین راستا و براساس برنامه‌های توسعه، پس از مدت‌ها مطالعه و صرف هزینه‌های گزاف سرانجام بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور در چهار حوزه، اوراق سلف برق، اوراق قرارداد محور کالاهای انرژی مانند زغال‌سنگ، نفت و انرژی‌های سبز مانند انرژی‌های خورشیدی پس از موافقت شورای‌عالی بورس و اوراق بهادار در برنامه کاری سال 1390 بازار سرمایه ایران قرار گرفت. اگر چه بورس انرژی تاکنون سه بار افتتاح شده، اما متاسفانه مورد بی‌مهری قرار گرفته است و بر خلاف آنکه روزگاری در سال‌های 1380 گفته می‌شد بورس بین‌المللی نفت ایران، سرانجام آن بورس به بورس انرژی تبدیل و قرار شده بود نفت نخست به صورت اوراق و بعد معاملات فیزیکی راهی بورس انرژی شود. اگر چه طبق اظهارات مهدی کرباسیان و بررسی سوابق، شروع اجرای راه‌اندازی بورس بین‌المللی نفت ایران به سال 1386 باز می‌گردد که در آن سال با عرضه محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی در بورس کالا، فاز نخست این بورس عملیاتی شد و پس از آن در آبان سال 1388 تالار صادراتی بورس کالا در جزیره کیش به‌عنوان فاز دوم بورس نفت افتتاح شد. این تالار برای صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی در نظر گرفته شد تا همه در انتظار عرضه نفت کوره و نفت خام به‌عنوان فاز سوم در این بورس باشند که اتفاقا این کار انجام شد و در تیر سال 1390 نفت خام 9 بار روی تابلوی بورس کالا رفت. اما به دلایل متعددی عرضه‌های نفت در بورس کالا موفق نبود تا اینکه مسوولان به این نتیجه رسیدند که نفت و حامل‌های آن در یک بورس خاص به‌نام بورس انرژی سامان یابد؛ امری که تا کنون هنوز عملا اجرایی نشده و باعث گردیده بورس انرژی تا کنون جذابیت خاصی برای بازیگران اصلی آن نداشته باشد. اگر چه اقدامات لازم برای عرضه نفت و برق در بورس انرژی انجام شده و انتظار بازیگران بازار سرمایه آن است که شاهد حضور عرضه سهام و محصولات نفتی و نیروگاه‌های برق و انتشار اوراق سلف نفتی در بورس انرژی باشند زیرا در بورس انرژی امکان خرید و فروش انرژی، تامین مالی برای تولیدکنندگان، تامین انرژی برای توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان، کشف قیمت روزانه انرژی، پوشش ریسک، شفافیت معاملاتی، تسهیل در تبادلات انرژی و کاهش هزینه‌های معاملاتی در بخش مبادلات انرژی فراهم خواهد شد.
البته از همان زمان مقرر بود که در فاز اول فعالیت بورس انرژی، نخست صنعت برق به صورت سلف موازی معامله شود و در فازهای بعدی، بازار مشتقه شامل قرارداد آتی، قرارداد اختیار خرید و معاملات در حوزه بین‌المللی فعال شوند. بورس انرژی همچون سایر بورس‌ها بازیگران خاص خودرا دارا بوده که در آغاز تصور می‌شد صنعت نفت و گاز و برق بازیگران اصلی این حوزه بازار تلقی شوند بویژه از زمان طرح تحریم نفتی در سال‌های ۱۳۸۷-۱۳۸۶همگان بر این عقیده بودند که با راه اندازی بورس نفت به ویژه در کیش و اتصال سامانه آن به بورس‌های بزرگ نفتی، ایران بتواند نقش ویژه‌ای را در بازارهای نفتی و انرژی بویژه در خاورمیانه بازی کند. متاسفانه به دلیل برخی ناروشنی‌ها پیرامون معاملات نفت وگاز عملا بدون حضور این دو بخش اساسی و مسکوت ماندن بورس نفت و جایگزینی عملی بورس انرژی، این بورس در حال حاضر صرفا در بخش معاملات برق ونفتا کارکرد یافته و بازیگران اساسی آن به شرکت بورس انرژی، سازمان بورس و اوراق بهادار، شرکت مدیریت فناوری، شرکت سپرده گذاری مرکزی، شرکت‌های کارگزاری، شرکت مدیریت شبکه، شرکت توانیر، مصرف کنندگان برق و تولیدکنندگان برق تقلیل یافته است. خوشبختانه با همت مسوولان مربوطه مجموعه مقرراتی بورس انرژی شامل دستورالعمل معاملات کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بورس انرژی شامل ۱۰۲ ماده و ۴۷ تبصره در دهم مهر سال ۱۳۹۱ توسط شورای عالی بورس و دستورالعمل پذیرش کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بورس انرژی در تاریخ ۲۹ مهر سال ۱۳۹۱ شامل ۵۳ ماده و ۲۶ تبصره توسط هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار تصویب شده و معاملات در این بورس به شکل قراردادهای سلف موازی استاندارد که در آن وجه قرارداد باید در هنگام معامله و طبق زمانبندی تعیین شده در مشخصات قرارداد پرداخت و دارایی پایه در سررسید تحویل شود انجام خواهد شد.
فرآیند معاملات در بورس انرژی
بورس انرژی همچون سایر بورس‌ها دارای بازارهای متعدد همچون بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی بوده که بازار فیزیکی شامل سه تابلوی «برق، نفت و گاز» و تابلوی سایر حامل‌های بازارانرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی «قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله» است.
نمایه زیر انواع بازارهای موجود در بورس انرژی ایران و حدود بازارهای بورس انرژی را نشان داده است:
مجریان بورس انرژی به‌ویژه مدیریت عامل آن کوشش فراوان به‌عمل آورده اند تا ابهامات و مشکلات موجود جهت عرضه سلف نفتی را برطرف نمایند تا به‌آنجا که در درجه نخست برای آشنایی فعالان این بازار معاملات آزمایشی را بوجود آوردند تا از این طریق فعالان بازار سرمایه با سامانه معاملات آشنا و از طرف دیگر سامانه معاملات را از نظر توانمندی انجام سفارش‌ها در چارچوب هماهنگی براساس اولویت قیمت و زمان، حذف قیمت‌های غیرمعقول و قبول قیمت‌ها در دامنه‌های معین را آزمایش نمایند که خوشبختانه نتیجه کار مثبت بود به طوری که پس از این معاملات آزمایشی شاهد تقاضای نیروگاه پرند از سوی شرکت نیروگاه‌های ایران (مپنا) و نیروگاه سیکل ترکیبی خوی از سوی شرکت تولید نیروی پرتو شمس تابان جهت درخواست عرضه در بورس انرژی بودیم.
بنا به گفته شاپور محمدی مدیر عامل بورس انرژی «امتیاز اساسی بورس انرژی در این است که با راه‌اندازی بورس انرژی امکان خرید و فروش انرژی، تامین مالی برای تولیدکنندگان، تامین انرژی برای توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان، کشف قیمت روزانه انرژی، پوشش ریسک، شفافیت معاملاتی، تسهیل در تبادلات انرژی و کاهش هزینه‌های معاملاتی در بخش مبادلات انرژی فراهم خواهد شد. یکی دیگر از مزایای راه‌اندازی این بازار این است که نیروگاه‌هایی که برق می‌فروشند، خودشان خریدار و مصرف‌کننده گاز و گازوئیل هم هستند، به این ترتیب، اگر مجموعه نفت و گاز هم در بورس انرژی فعالیت مستمری داشته باشد، مشارکت‌کنندگان هر دو حوزه نفت و برق به راحتی می‌توانند تعاملات موثری با یکدیگر انجام دهند.»
از مهم ترین برنامه‌های بورس انرژی که تاثیرات بسیار زیادی در جذب سرمایه‌های سرگردان و مهارنقدینگی و تامین مالی پروژه‌های نفت وگاز دارد، انتشار اوراق سلف نفتی ارزی و ریالی است که متاسفانه به‌رغم کوشش‌های به‌عمل آمده این موضوع عملیاتی نشده است. در شرایط کنونی با توجه به آثار تحریم و سرمایه‌های سرگردان چنانچه بتوان این موضوع را عملیاتی و اوراق سلف نفتی را با سود معقولی معادل حداقل هشتاد درصدی در قرارداد ریالی و حداقل سی درصدی در قرارداد دلاری منتشر نمود که امکان اختیار فروش تبعی و تسویه نقدی در زمان سر رسید را داشته باشندو خریداران این اوراق در صورت تمایل و نیاز بتوانند این اوراق را قبل از سررسید در همین بورس انرژی به وجه نقد تبدیل و در صورتی که خریداران نتوانند این اوراق را به هر دلیلی در بازار بفروشند باید متولیان تمهیداتی به عمل آورند که این اوراق از طریق یک بازار گردان مورد اعتماد نظیر یک شرکت تامین سرمایه خریداری تا اعتماد مردم سلب نشده و مشکلی در نقدشوندگی این اوراق به وجود نیاید و از این طریق بتوان ریسک نقدینگی این اوراق را به حداقل رسانند که در این صورت از هم‌اکنون می‌توان امیدوار بود این اقدام مشابه اوراق قرضه ارزی که در سنوات گذشته منتشر شد با استقبال بی سابقه هموطنان در داخل و خارج کشور مواجه شود و بخش بسیار زیادی از نقدینگی سرگردان را از طریق بورس انرژی مهار و وارد فرآیند صنعت نفت و گاز کرد.
*کارشناس ارشد حسابداری و مدرس دانشگاه
مهدی کرباسیان بعدها یادآور شد به علت مشکلات و موانع متعدد و کارشکنی‌ها طی جلسه‌ای با صالح‌آبادی (نماینده بورس) و هاشمیان (نماینده بورس کالا) قرار گذاشتیم موقتا بحث ورود نفت خام به بورس نفت را ادامه ندهیم و تنها محصولات پتروشیمی و سایر اقلام نفتی نظیر قیر و روغن در بورس کالا معامله شوند به‌شرط اینکه اگر بورس نفت فعال شد این اقلام به بورس نفت بازگردند.
پس از کش و قوس‌های فراوان ومسکوت ماندن بورس نفت، در همین راستا و براساس برنامه‌های توسعه، پس از مدت‌ها مطالعه و صرف هزینه‌های گزاف سرانجام بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور در چهار حوزه، اوراق سلف برق، اوراق قرارداد محور کالاهای انرژی مانند زغال‌سنگ، نفت و انرژی‌های سبز مانند انرژی‌های خورشیدی پس از موافقت شورای‌عالی بورس و اوراق بهادار در برنامه کاری سال 1390 بازار سرمایه ایران قرار گرفت. اگر چه بورس انرژی تاکنون سه بار افتتاح شده، اما متاسفانه مورد بی‌مهری قرار گرفته است و بر خلاف آنکه روزگاری در سال‌های 1380 گفته می‌شد بورس بین‌المللی نفت ایران، سرانجام آن بورس به بورس انرژی تبدیل و قرار شده بود نفت نخست به صورت اوراق و بعد معاملات فیزیکی راهی بورس انرژی شود. اگر چه طبق اظهارات مهدی کرباسیان و بررسی سوابق، شروع اجرای راه‌اندازی بورس بین‌المللی نفت ایران به سال 1386 باز می‌گردد که در آن سال با عرضه محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی در بورس کالا، فاز نخست این بورس عملیاتی شد و پس از آن در آبان سال 1388 تالار صادراتی بورس کالا در جزیره کیش به‌عنوان فاز دوم بورس نفت افتتاح شد. این تالار برای صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی در نظر گرفته شد تا همه در انتظار عرضه نفت کوره و نفت خام به‌عنوان فاز سوم در این بورس باشند که اتفاقا این کار انجام شد و در تیر سال 1390 نفت خام 9 بار روی تابلوی بورس کالا رفت. اما به دلایل متعددی عرضه‌های نفت در بورس کالا موفق نبود تا اینکه مسوولان به این نتیجه رسیدند که نفت و حامل‌های آن در یک بورس خاص به‌نام بورس انرژی سامان یابد؛ امری که تا کنون هنوز عملا اجرایی نشده و باعث گردیده بورس انرژی تا کنون جذابیت خاصی برای بازیگران اصلی آن نداشته باشد. اگر چه اقدامات لازم برای عرضه نفت و برق در بورس انرژی انجام شده و انتظار بازیگران بازار سرمایه آن است که شاهد حضور عرضه سهام و محصولات نفتی و نیروگاه‌های برق و انتشار اوراق سلف نفتی در بورس انرژی باشند زیرا در بورس انرژی امکان خرید و فروش انرژی، تامین مالی برای تولیدکنندگان، تامین انرژی برای توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان، کشف قیمت روزانه انرژی، پوشش ریسک، شفافیت معاملاتی، تسهیل در تبادلات انرژی و کاهش هزینه‌های معاملاتی در بخش مبادلات انرژی فراهم خواهد شد.
البته از همان زمان مقرر بود که در فاز اول فعالیت بورس انرژی، نخست صنعت برق به صورت سلف موازی معامله شود و در فازهای بعدی، بازار مشتقه شامل قرارداد آتی، قرارداد اختیار خرید و معاملات در حوزه بین‌المللی فعال شوند. بورس انرژی همچون سایر بورس‌ها بازیگران خاص خودرا دارا بوده که در آغاز تصور می‌شد صنعت نفت و گاز و برق بازیگران اصلی این حوزه بازار تلقی شوند بویژه از زمان طرح تحریم نفتی در سال‌های ۱۳۸۷-۱۳۸۶همگان بر این عقیده بودند که با راه اندازی بورس نفت به ویژه در کیش و اتصال سامانه آن به بورس‌های بزرگ نفتی، ایران بتواند نقش ویژه‌ای را در بازارهای نفتی و انرژی بویژه در خاورمیانه بازی کند. متاسفانه به دلیل برخی ناروشنی‌ها پیرامون معاملات نفت وگاز عملا بدون حضور این دو بخش اساسی و مسکوت ماندن بورس نفت و جایگزینی عملی بورس انرژی، این بورس در حال حاضر صرفا در بخش معاملات برق ونفتا کارکرد یافته و بازیگران اساسی آن به شرکت بورس انرژی، سازمان بورس و اوراق بهادار، شرکت مدیریت فناوری، شرکت سپرده گذاری مرکزی، شرکت‌های کارگزاری، شرکت مدیریت شبکه، شرکت توانیر، مصرف کنندگان برق و تولیدکنندگان برق تقلیل یافته است. خوشبختانه با همت مسوولان مربوطه مجموعه مقرراتی بورس انرژی شامل دستورالعمل معاملات کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بورس انرژی شامل ۱۰۲ ماده و ۴۷ تبصره در دهم مهر سال ۱۳۹۱ توسط شورای عالی بورس و دستورالعمل پذیرش کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بورس انرژی در تاریخ ۲۹ مهر سال ۱۳۹۱ شامل ۵۳ ماده و ۲۶ تبصره توسط هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار تصویب شده و معاملات در این بورس به شکل قراردادهای سلف موازی استاندارد که در آن وجه قرارداد باید در هنگام معامله و طبق زمانبندی تعیین شده در مشخصات قرارداد پرداخت و دارایی پایه در سررسید تحویل شود انجام خواهد شد.
فرآیند معاملات در بورس انرژی
بورس انرژی همچون سایر بورس‌ها دارای بازارهای متعدد همچون بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی بوده که بازار فیزیکی شامل سه تابلوی «برق، نفت و گاز» و تابلوی سایر حامل‌های بازارانرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی «قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله» است.
نمایه زیر انواع بازارهای موجود در بورس انرژی ایران و حدود بازارهای بورس انرژی را نشان داده است:
بنا به گفته شاپور محمدی مدیر عامل بورس انرژی «امتیاز اساسی بورس انرژی در این است که با راه‌اندازی بورس انرژی امکان خرید و فروش انرژی، تامین مالی برای تولیدکنندگان، تامین انرژی برای توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان، کشف قیمت روزانه انرژی، پوشش ریسک، شفافیت معاملاتی، تسهیل در تبادلات انرژی و کاهش هزینه‌های معاملاتی در بخش مبادلات انرژی فراهم خواهد شد. یکی دیگر از مزایای راه‌اندازی این بازار این است که نیروگاه‌هایی که برق می‌فروشند، خودشان خریدار و مصرف‌کننده گاز و گازوئیل هم هستند، به این ترتیب، اگر مجموعه نفت و گاز هم در بورس انرژی فعالیت مستمری داشته باشد، مشارکت‌کنندگان هر دو حوزه نفت و برق به راحتی می‌توانند تعاملات موثری با یکدیگر انجام دهند.»
از مهم ترین برنامه‌های بورس انرژی که تاثیرات بسیار زیادی در جذب سرمایه‌های سرگردان و مهارنقدینگی و تامین مالی پروژه‌های نفت وگاز دارد، انتشار اوراق سلف نفتی ارزی و ریالی است که متاسفانه به‌رغم کوشش‌های به‌عمل آمده این موضوع عملیاتی نشده است. در شرایط کنونی با توجه به آثار تحریم و سرمایه‌های سرگردان چنانچه بتوان این موضوع را عملیاتی و اوراق سلف نفتی را با سود معقولی معادل حداقل هشتاد درصدی در قرارداد ریالی و حداقل سی درصدی در قرارداد دلاری منتشر نمود که امکان اختیار فروش تبعی و تسویه نقدی در زمان سر رسید را داشته باشندو خریداران این اوراق در صورت تمایل و نیاز بتوانند این اوراق را قبل از سررسید در همین بورس انرژی به وجه نقد تبدیل و در صورتی که خریداران نتوانند این اوراق را به هر دلیلی در بازار بفروشند باید متولیان تمهیداتی به عمل آورند که این اوراق از طریق یک بازار گردان مورد اعتماد نظیر یک شرکت تامین سرمایه خریداری تا اعتماد مردم سلب نشده و مشکلی در نقدشوندگی این اوراق به وجود نیاید و از این طریق بتوان ریسک نقدینگی این اوراق را به حداقل رسانند که در این صورت از هم‌اکنون می‌توان امیدوار بود این اقدام مشابه اوراق قرضه ارزی که در سنوات گذشته منتشر شد با استقبال بی سابقه هموطنان در داخل و خارج کشور مواجه شود و بخش بسیار زیادی از نقدینگی سرگردان را از طریق بورس انرژی مهار و وارد فرآیند صنعت نفت و گاز کرد.
*کارشناس ارشد حسابداری و مدرس دانشگاه
ارسال نظر