ریسک‌های آتی و ابزار کنترل

گروه بورس کالا - حمزه بهادیوند چگینی و سحر نمایشی: ریسک‌های موجود در بازارهای کالایی را ابزار قدرتمندی برطرف می‌کنند که در تجربه‌های جهانی مورد تایید و تاکید قرار گرفته‌اند.

اما کنترل ریسک در قراردادهای آتی در کشور ما همچنان با مشکلاتی مواجه است. صنایع در جهان با تکیه بر قراردادهای آتی بسیاری از نیازهای خود را به مواد اولیه‌ای که از طریق بورس در اختیارشان قرار می‌گیرد، برطرف می‌کنند در حالی که این موضوع در کشور ما هنوز جای کار بسیاری دارد. صنایع دنیا سرمایه مورد نیاز را به حد کفاف تامین می‌کنند و این موضوع بدون اطلاع از آینده بازار امری محال است و هزینه‌های سود سرمایه را بیشتر یا کمتر از میزان مورد نیاز تخمین می‌زند.

در عین حال بدون آگاهی از ثبات آتی بازارها تولید کننده قادر به محاسبه دقیق سود تولید نیست و لذا بسیاری از اقدامات مدیریتی برای کنترل هزینه‌ها و درآمدها تحت تاثیر عدم اطمینان موجود بی‌اثر خواهد بود.

شاید پیش مقدمه بحث در رابطه با این موضوع که برای اثرگذاری بالاتر قراردادهای آتی به تقویت سایر ابزارها نیازمند هستیم، آن است که چقدر می‌توان از ظرفیت‌های این قرارداد در کشور استفاده کرد؟ قراردادهای آتی در حال حاضر از تمام توان خود برای کاهش ریسک‌ها در بازارهای گوناگون استفاده نمی کند، حال آنکه هم تجربه این نوع قراردادها در کشور وجود دارد و هم برخی ظرفیت‌های ابتدایی مورد نیاز موجود است.

در این زمینه سلیمانی، کارشناس شرکت تامین سرمایه پارسیان در این زمینه با اشاره به عرضه شمش و مفتول مس که مدت‌ها پیش در بورس و در قالب قراردادهای آتی عرضه شده بود اشاره می‌کند و معتقد است به دلیل اینکه بازار نسبت به معامله این محصول راغب نبود و حجم معاملات پایین بود استقبال زیادی از آن نشد. وی به عرضه شمش طلا نیز در این قالب اشاره کرد و گفت: تا زمانی که کالایی به نفع بازار نباشد و در معاملات سقف ایجاد نشود بازار بی‌رونق خواهد بود. وجود سقف در بازار باعث رونق بازار می‌شود و برای همین است که سکه روی اقبال است و به عنوان کالای سرمایه‌ای به حساب می‌آید؛ مخصوصا به دلیل نوسان طلا و دلار، این بازار مدام جذاب‌تر می‌شود.

در این شرایط با توجه به آشفتگی‌های اقتصادی، وجود بازار آتی قوی و منسجم می‌تواند ضمن خبررسانی درست از آینده کالاها - به خصوص کالاهای اولیه مورد نیاز در تولید - سیگنال‌های درستی را به بازار بفرستد و شرایط را برای تصمیم‌گیران اقتصادی در سطح بنگاه‌ها و مسوولان مهیا سازد.

حال اگر فرض کنیم که بورس کالا از این ظرفیت‌ها به زودی استفاده کند و قراردادهای آتی بتوانند در بازارهای گوناگون جایگاه خود را بیابند، چگونه می‌توان از ریسک‌هایی که خود این قراردادها را تهدید می‌کنند دوری کرد؟ به عبارتی ابزارهای موجود برای کنترل ریسک‌ها در قراردادهای آتی چیست؟ در پاسخ می‌توان به ابزار آپشن اشاره کرد که بورس کالا قصد دارد به زودی راه‌اندازی کند. این ابزار به عنوان یک ابزار مورد تایید بازار با پشتوانه کالاهایی مانند طلا و سکه که در بازار آتی معامله می‌شوند قادر به خلق ظرفیت‌های جدید معاملاتی باشند.

در حال حاضر سودآوری معاملات در بازار سکه در ماه‌های اخیر منجر به ورود افراد نامطلع به بازار شده و این عملکرد اگرچه میزان نقدینگی را افزایش داده اما از طرفی ریسک عدم آگاهی را در بازارها به شدت افزایش داده است.

در حالی که بازار آتی کشورمان توانایی‌های بالایی را برای برطرف کردن ریسک‌های موجود دارا است. خوشبختانه ساختار علمی این بازار در کشور ما در حد و اندازه بازارهای جهانی است با این تفاوت که باید مقیاس فعالیت‌های آن گسترش یابد و از هر دو بخش حجم معاملات و تنوع کالاها پیشرفت یابد. اقدام به عرضه فولاد در بازارهای آتی که پیش از این به تاثیرات آن بر بازارهای مرتبط پرداخته‌ایم یکی از این موارد است. به گفته مدیر قراردادهای مشتقه کالایی بورس کالای ایران، معاملات قراردادهای آتی در بورس کالای ایران به عنوان یک بازار مالی نوین حدود ۴ سال است راه‌اندازی شده؛ هرچند در اوایل تاسیس به این اندازه موفق نبود، اما امروز با ارتقای سطح دانش و فرهنگ سازی صحیح در این زمینه پیشرفت قابل توجهی داشته است.

عزیزی در این زمینه به خبرنگار دنیای اقتصاد گفت: برای راه‌اندازی یک بازار موفق نیاز به عواملی چون فعالان بازار قوی، کشف قیمت مناسب و ارتقای سطح دانش فعالان بازار است. وی گفت: اگر در گذشته این فرهنگ و تجربه امروز در ابزارهای مالی وجود داشت در خصوص معاملات قراردادهای آتی شمش طلا و مفتول مس نیز به‌اندازه معاملات قراردادهای آتی سکه طلا موفق بودیم. ضمن آنکه هم اکنون راه‌اندازی معاملات قراردادهای آتی روی ذرت به عنوان دارایی پایه جدید در دستور کار قرار دارد.

معایب ساختاری بازار آتی

یکی از مشکلات قابل ذکر در این بین اختلاف بالای قیمت‌ها در بازارهای آتی و نقدی است که گاهی اوقات شاهد آن هستیم و این موضوع از موارد ناکارآمدی بازار در عین سودآوری آن به حساب می‌آید. البته این اختلافات در بازارهای جهانی هم وجود دارد، اما همیشه در حداقل است، چرا که حجم پایین معاملات در بازارهای نقدی و آتی در کشور ما قاعدتا شرایط را برای اثرگذاری بازار نقدی بر آتی فراهم می‌کند و این موضوع اگر چه در بورس تا حدی قابل کنترل است، اما این به دلیل ساختار بازارهای ما است. البته فرصت‌های آربیتراژ در بازارها به دلیل نقل و انتقال کالا و سرمایه به زودی از بین می‌رود و بازارها به هم نزدیک می‌شوند.

به گفته سلیمانی، قطعا بازار آتی بازار کوچکی است و برای بزرگ‌تر شدن آن باید این بازار را جذاب‌تر کرد. از طرفی با توجه به اینکه وجه تضمین بالاتر می‌رود بازار دیگر به نفع خریدار نخواهد بود و برای اینکه این بازار را بزرگ‌تر کرد علاوه بر جذابیت باید تبلیغات مناسبی را اعمال کرد و خریداران بیشتری را جذب کرد تا بتوان بازاری موثرتر از اندازه کنونی آن داشت، وی همچنین در این رابطه گفت: همان طور که می‌دانید اتفاقات زیادی در نوسانات بازار از جمله بحث‌های اقتصادی و سیاسی تاثیرگذار است و لذا بر‌این اساس دامنه نوسانات وسیع‌تر شده است. طبیعتا در این بازار عده‌ای سود می‌کنند و عده‌ای نیز متضرر می‌شوند، اما به هر حال باید ساختار این بازار را به صورت اساسی اصلاح کرد که در این زمینه توجه به چند نکته مهم است که از آن جمله اصلاحات آیین‌نامه‌ای، شکل گرفتن بازار ارز و تغییر ساختار وجه تضمین است.

وی در ادامه افزود: علاوه بر این رمز موفقیت سکه در این است که یک کالا با مخاطب عمومی است و حجم معاملات قوی‌تری نسبت به کالاهای دیگر دارد. عزیزی گفت: از دیگر محاسن معاملات قراردادهای آتی این است که به رونق بازار کمک می‌کند و در نتیجه موجب سرمایه‌گذاری و گسترش بازار می‌شود. وی در مورد تفاوت بازار آتی در مقابل بازار آزاد گفت: درست است که بازار آتی به طور منطقی از بازار آزاد پیروی می‌کند، اما آتی دارای کشف نرخ مشخصی است که بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.

در این بین اشاره به اثرات ناشی از تحولات سیاسی و اقتصادی منطقه و جهان بر بازارهای آتی، مورد قابل ذکر دیگری است که باید به منظور کاهش خطرات ناشی از این تاثیرات در معاملات آتی ابزار مورد نیاز را به کار گرفت. آنی بودن معاملات و حل عوامل موثر بر معاملات به صورت لحظه‌ای تا حدی در مقایسه با بازارهای نقدی این مشکل را حل کرده است، هر چند غیرمنطقی بودن نوسانات ناشی از فاکتورهای سیاسی غیرعادی است و باید ریسک ناشی از این روند را گرفت.

در صورت راه‌اندازی ابزار آپشن در بازار با پشتوانه آتی باید گفت: بسیاری از این معادلات تا حد زیادی از سمت سکه و طلا به سمت این اوراق منتقل می‌شود و در نتیجه کالای اصلی از این نوسانات کمتر تاثیر می‌پذیرد.

نکته دیگر آن است که در حال حاضر حضور سفته بازها در بازار تعیین‌کننده قیمت‌ها است و این در حالی است که بدون عرضه و تقاضای واقعی بازار گسترده‌تر از الان آن نخواهد بود. در بازار سکه شاید بسیار کمتر از آنچه می‌توان انتظار حضور عرضه و تقاضا را داشت، حضور سفته‌بازان و کسانی که به امید دریافت سود ناشی از معاملات کاغذی به بازار آمده‌اند متصور است، اما توسعه بازارهای کالایی با نگرش آتی بدون شک نیازمند فرصت‌های لازم برای مبادلات واقعی است.

دولت قراردادهای آتی سکه را مدتی پیش با اوراق مشارکت جبران کرد و این نشان‌دهنده حضور بیشتر فعالانی است که به امید کسب سود وارد بازار شده‌اند و لذا بازار دارای تقاضای غیرواقعی است، هر چند به سمت واقعی‌تر شدن این معاملات پیش می‌رویم. البته این حقیقت دارد که این بازار برای تعیین قیمت‌ها است، اما نباید فراموش کرد که قیمت‌های قابل استناد بر اساس این بازار باید بر اساس مکانیزم‌های منطقی تعیین شود تا قابلیت استناد داشته باشد.

آپشن جذاب‌تر از آتی

تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد که استفاده از ابزار آپشن در بازارهای آتی قادر است زمینه‌های لازم را برای واقعی شدن قیمت‌ها با حضور پررنگ تر فعالان واقعی فراهم سازد. این در حالی است که تنها وظیفه ابزار آپشن پوشش ریسک‌های بازار آتی نیست و خود این قراردادها قادر به خلق ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری در بازار و گردش نقدینگی است. حتی قابل پیش‌بینی است که اختیارات موجود در اوراق اختیار برای هر دو طیف خریدار و فروشنده این اوراق جذابیت آپشن را فراتر از معاملات آتی رقم خواهد زد؛ چرا که پیش‌بینی زیان و سود آسان تر و منافع کم ریسک تر حاصل می‌شوند.

در حال حاضر باید ریسک‌های زیادی را با ابزار جدید و جهانی کاهش داد؛ ریسک‌های نوسان نرخ ارز در بازار و تغییرات جهانی قیمت اونس جهانی دو نمونه از این ریسک‌ها به شمار می‌روند که بر نوسانات بازار آتی نیز تاثیر دارند و ریسک طرفین سرمایه‌گذاری در بازار را افزایش می‌دهند. نباید تغییرات مداوم وجه تضمین توسط بورس کالا تنها راهکار کاهش این ریسک‌ها باشد و باید به وسیله ابزارهای جدید روی هجینگ ریسک متمرکز شد. راه‌های محدود کنونی تنها به خروج طیفی از فعالان از بازار منجر می‌شود و نتیجه این موضوع کاهش بازدهی و افت شاخص ها است و ریسک کارگزاری‌ها و خریداران را افزایش می‌دهد.

نکته آن است که قراردادهای آپشن نیز مانند آتی خرید و فروش وسیع قراردادها را شامل می‌شود و چندان با بخش واقعی بازار و مبادلات کالایی سر و کار ندارد. همان طور که در معاملات آتی، سکه تنها قرار داد برای شروع فرآیند سفته‌بازی و ایجاد اعتبار در بازار است، در قراردادهای آپشن نیز سفته‌بازان با خرید و فروش موقعیت‌ها به سود دست می‌یابند، با این تفاوت که بسیاری از فاکتورهای ریسک زا از معاملات حذف خواهند شد.

این مدیر قراردادهای مشتقه در مورد قراردادهای آپشن نیز گفت: از آپشن در بورس به عنوان قرارداد اختیار معامله نام برده می‌شود که به موجب آن خریدار در مقابل پرداخت وجهی به فروشنده، اختیار خرید یا فروش دارایی پایه (کالا) در یک زمان مشخص و به قیمتی معین را به دست می‌آورد و در مقابل فروشنده قرارداد اختیار معامله، تعهد به‌انجام آن معامله می‌دهد.

وی همچنین در مورد تفاوت و شباهت آتی با آپشن گفت: در معاملات قراردادهای آتی هر دو طرف معامله متعهد هستند ولی در آپشن، خریدار اختیار، حق انجام معامله می‌خرد، اما فروشنده تنها متعهد به ایفای تعهد است و در کل فروشنده از ریسک بیشتری برخوردار است. لذا قراردادهای اختیار معامله با پوشش ریسک بهتر برای خریداران به عنوان یک مکمل برای قراردادهای آتی به شمار می‌رود.