محمود گنابادی *

اگر بخواهیم یک طبقه بندی کلی برای موارد استفاده از قراردادهای آتی در سرمایه‌گذاری ارائه کنیم، می‌توان از دیدگاه سرمایه گذاری، این قراردادها را در دو دسته جای داد: ۱- پوشش ریسک سرمایه‌گذاری (Hedging) یا ایمن‌سازی سرمایه

استفاده از قراردادهای آتی در کنترل ریسک سرمایه‌گذاری و ایمن سازی و پوشش ریسک (Hedging)، یکی از اصلی ترین ابزارهای کاهش یا حتی حذف ریسک سرمایه‌گذاری است. قراردادهای آتی به سرمایه‌گذاران و مدیران این اجازه را می‌دهند که در صورت تمایل ریسک نگهداری دارایی‌های خود را کاهش دهند یا به طور کلی این ریسک را حذف نمایند. عمل ایمن‌سازی دارایی‌ها (Hedging) به این ترتیب صورت می‌گیرد که از طریق خرید و فروش قراردادهای آتی، ریسک سرمایه‌گذاری را به شخص دیگری که در مقابل دریافت منفعت حاضر به قبول آن است، انتقال می‌دهند. لذا عملیات کاهش یا حذف ریسک سرمایه‌گذاری را ایمن سازی یا پــوشش ریسک می‌نامند که یکــی از مهمتــرین ابــزار مدیریت ریسک می‌باشد.

۲- معامله‌گری حرفه‌ای

معامله‌گران حرفه‌ای که دارای ریسک‌پذیری بالایی هستند، از این‌گونه قراردادها استفاده می‌کنند و معمولا در طرف مقابل ایمن سازان و پوشش دهندگان ریسک قرار می‌گیرند. این گونه سرمایه‌گذاران در ازای کسب سود و منفعت آمادگی دارند که ریسک سرمایه‌گذاری دیگران را به خود منتقل کنند. در واقع به خرید و فروش ریسک سرمایه‌گذاری اوراق آتی مشغول می‌شوند و از قراردادهای آتی کسب منفعت نموده و بهره می‌برند.

چگونگی استفاده از قراردادهای آتی برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری

سرمایه‌گذاران و مدیران سرمایه‌گذاری از طریق استفاده از قراردادهای آتی بورس نسبت به کاهش یا حذف ریسک سرمایه‌گذاری‌های خود که به Hedging معروف است، استفاده بسیار مطلوبی می‌کنند. فرض کنیم یک سرمایه‌گذار دارای هشت هزار سهم شرکت «x» است و به این نتیجه رسیده که قیمت این سهم که امروز چهارصد تومان است، کاهش فوق العاده‌ای خواهد داشت و او ممکن است که زیان عمده‌ای کند. او نیز می‌داند که این افت قیمت کوتاه مدت است و مایل نیست سهام خود را از دست بدهد. پس از گشودن یک حساب بازارهای آتی نزد کارگزار خود، تصمیم می‌گیرد که نسبت به پیش فروش یک قرارداد آتی از سهم شرکت «x» اقدام کند. به بیان دیگر سهام خود را با ایجاد موقعیت پیش فروش از خطر سقوط نجات دهد. قیمت قرارداد آتی به طور معمول بالاتر از قیمت نقدی است، لذا اگر قیمت امروز سهم چهارصد تومان باشد، قیمت بازار آتی (Future) پیش خرید و پیش‌فروش یک قرارداد با سررسید شش ماهه را چهارصد و ده تومان فرض کنیم.

او تصمیم می‌گیرد یک قرارداد پیش فروش را تعهد کند که ظرف شش ماه پس از این تاریخ چنانچه قیمت سهام او در بازار سقوط کند، قرارداد مزبور این زیان را جبران نماید. حال دو سناریو می‌تواند اتفاق بیفتد:

سناریوی اول: قیمت سهم بر اساس پیش بینی سرمایه‌گذار به سیصد و پنجاه تومان تنزل می‌کند که در واقع سهام سرمایه‌گذار دچار چهارصدهزار تومان زیان می‌گردد. اما قرارداد آتی او دارای سودی بسیار مطلوب می‌شود و برای هر سهم چهارصد تومان، قبل از سررسید برای این قرارداد می‌گیرد که در این شرایط او در واقع ریسک خود را بسیار کاهش داده است. او توانسته است سهم خود را قبل از اینکه سقوط کند با قیمت از پیش تعیین شده چهارصد تومان به فروش رساند که ملاحظه می‌شود در مقابل زیان ناشی از احتمال سقوط، خود را بیمه کند.

زیان حاصل از کاهش ارزش سهام ۴۰۰,۰۰۰=۵۰×۸۰۰۰

(۴۱۰ قیمت پیش فروش قرارداد آتی) و ۴۱۰-۳۶۰=۵۰

(۳۶۰ قیمت پیش فروش قرارداد آتی پس از کاهش قیمت سهم در بازار)

سود حاصل از پیش فروش ۴۰۰,۰۰۰=۵۰×۸۰۰۰

ملاحظه می‌گردد که زیان حاصله در کاهش قیمت سهم با سود حاصله در پیش فروش آن یکدیگر را خنثی می‌نمایند و ریسک حذف شده است.

سناریوی دوم: قیمت سهم بر خلاف پیش‌بینی او رو به افزایش می‌گذارد و در پایان دوره یا سررسید قرارداد آتی، سهم به چهارصد و پنجاه تومان رسیده است و او زیان کرده است. اما سهم او نیز از چهارصد تومان به چهارصد و پنجاه تومان رشد پیدا کرده است و در این سوی معامله سود برده است. ملاحظه می‌شود که در هر دو طرف این اتفاق ریسک سرمایه‌گذار خنثی شده است.

زیان ناشی از خرید پیش فروش ۴۰۰,۰۰۰=۸۰۰۰×۵۰

سود حاصل از افزایش سهم ۴۰۰,۰۰۰=۵۰×۸۰۰۰

یک نکته قابل ذکر مجدد آن است که سرمایه‌گذار همیشه قادر است طی دوره قرارداد هر لحظه که مایل باشد، قرارداد خود را به قیمت روز از طریق یک معامله معکوس باطل کند و به تعهد خود خاتمه دهد و به هیچ وجه مجبور به حفظ تعهد خود تا پایان دوره نیست.

در اجرای ایمن‌سازی سرمایه (پوشش دهی ریسک Hedging) دو نوع استراتژی کلی به کار گرفته می‌شود.

- Short Hedging اتخاذ موقعیت فروش که به پیش فروش قرارداد آتی معروف است (دقیقا بر اساس مثال فوق) هنگامی اتخاذ می‌شود که سرمایه‌گذار بخواهد در مقابل یک سقوط یا کاهش قیمت احتمالی سرمایه‌گذاری خود را حفظ و بیمه کند.

* منبع: بورس ۲۴