دکتر سیدتقی نعیمی
مشکلات اقتصادی و صنعتی جهان در سال ۲۰۰۱ برای شرکت­های بزرگ تولیدکننده فولاد در دنیا بسیار سخت بود.

تعدادی از این شرکت­ها که دارای مزیت نسبی برای ادامه تولید نبودند عملا ورشکسته یا در شرکت­های دیگر ادغام شدند. مدیران شرکت­های تولیدکننده فولاد از این بحران جهانی صنعت فولاد درس‌هایی گرفتند و خود را برای بحران‌های بزرگتر آماده کردند.
بحران مالی و اقتصادی جهان که از اواسط سال 2008 شروع شد، مجددا سبب کاهش موقتی مصرف تجهیزات فولادی از ماه هفتم سال 2008 (از قبیل اتومبیل، ماشین­آلات صنعتی و...) شد. در ماه مه سال 2008 بیشترین مقدار تولید ماهانه جهانی فولاد از بدو تاریخ تا اکتبر سال 2009 را شاهد بودیم که مقدار آن 121میلیون تن بود.
افزایش سرسام­آور قیمت مواد اولیه مورد نیاز برای تولید فولاد، قیمت محصولات فولادی را به علت تقاضای بیش از حد جهانی افزایش داد. آن دسته از شرکت­های بزرگ تولیدکننده فولاد که دولت­ها و حکومت­های محلی آنان به عناوین مختلف سودآوری این کارخانه­ها را از آنها نگرفتند، به‌عنوان مثال با تعیین دستوری قیمت محصولات فولادی و پایین نگهداشتن قیمت برخلاف روند جهانی آن مانع کسب سود حلال کارخانه­های تولید فولاد داخلی نشدند، این شرکت­ها به راحتی توانستند بحران مالی اقتصادی به‌وجود آمده از اواسط سال ۲۰۰۸ را پشت سر گذاشته و عملا تولید ماهانه آنها از چند ماه گذشته رشد کمی را مجددا نشان می‌دهد.
روند تولید جهانی فولاد از اول سال 2008 تا اکتبر 2009 مؤید پایان بحران اقتصاد جهانی و همچنین روند کاهشی تولید جهانی فولاد است.
در این مدت بیشترین مقدار تولید ماهانه جهانی فولاد در ماه مه سال ۲۰۰۸ (۱۲۱‌میلیون تن) و کمترین آن در ماه فوریه سال ۲۰۰۹ (حدود ۸۵‌میلیون تن) بود. از آوریل سال ۲۰۰۹ تا اکتبر سال ۲۰۰۹ رشد مداوم ماهانه جهانی تولید فولاد را شاهد هستیم. با توجه به کاهش شدید جهانی سطح موجودی انبارهای مصرف‌کنندگان عمده فولاد (مانند صنایع تولید خودرو، صنایع ماشین‌سازی، صنایع الکتریکی و...) کشورهای صنعتی، تولیدکنندگان عمده فولاد به تدریج مواجه با سفارش تولید از طرف این صنایع شدند و تولید فولاد آنها تقریبا از ماه چهارم سال ۲۰۰۹ تا اول اکتبر ۲۰۰۹ مجددا افزایش یافت.


در سه ماهه آخر سال ۲۰۰۹ و کل سال ۲۰۱۰ پیش‌بینی می­شود، رشد جهانی تولید فولاد ادامه یافته و در اواسط سال ۲۰۱۱ میانگین میزان تولید ماهانه فولاد به حداکثر میزان تولید جهانی ماه مه سال ۲۰۰۸ برسد و پس از این تاریخ حداقل تا پنج سال به طور میانگین تولید جهانی فولاد سالانه با رشد اندکی ادامه خواهد داشت. میزان تولید جهانی فولاد پس از سال ۲۰۱۱ از نظر مقدار رکوردهای جدیدی را تجربه خواهد کرد.
صادرات فولاد 27 کشور اروپایی در سه ماهه دوم سال 2009 نسبت به سه ماهه اول همین سال حدود یک‌میلیون تن افزایش داشت و به 8‌میلیون تن رسید که 6/17‌درصد کاهش نسبت به صادرات مدت مشابه سال 2008 را نشان می­دهد. واردات فولاد 27 کشور اروپایی در سه ماهه اول سال 2009 حدود 6/6 میلیون تن بود که در سه ماهه دوم همین سال حدود 5‌میلیون تن شد. صادرات کمی فولاد از 27 کشور اروپایی در سه ماهه دوم سال 2009 حدود 3‌میلیون تن بیشتر از واردات فولاد به این کشورها بود.
تولید جهانی فولاد در نه ماهه سال ۲۰۰۹ نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۰۸ حدود ۱۶‌درصد رشد منفی را تجربه کرد. تولید فولاد ایران در ۹ ماهه اول سال ۲۰۰۹ نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۰۸ حدود ۱۳‌درصد رشد مثبت نشان می­دهد (که حدود ۲۳/۸‌میلیون تن بود). با وجود این واردات فولاد به ایران در نه ماهه اول سال ۲۰۰۹ متاسفانه هنوز بیشتر از صادرات فولاد از ایران است. به عبارت دیگر هر چند رشد کمی واردات به ایران از اول سال ۲۰۰۸ نسبت به سال ۲۰۰۷ تاکنون کاهش یافت با این حال ایران یکی از بزرگترین واردکنندگان فولاد در دنیا است. در صورتی که ایران به علت داشتن سنگ‌آهن، مواد انرژی­زا، بازار مصرف، نیروی کار جوان و ... برای تولید فولاد دارای مزیت نسبی خدادادی نسبت به کشورهای صنعتی مانند آلمان، ژاپن، کره جنوبی و ... که فاقد مزیت­های نسبی خدادادی ذکر شده هستند، است. کشورهای صنعتی ذکر شده تقریبا صددرصد سنگ‌آهن، حدود ۹۰‌درصد انرژی مورد نیاز برای تولید فولاد را برخلاف ایران باید از واردات تامین کنند. لذا همان‌طوری‌که در شکل (۱) دیده می­شود، در برابر تغییرات جهانی قیمت سنگ‌آهن، زغال­سنگ کک­شو و... بیشتر از صنایع تولید فولاد ایران آسیب‌پذیر هستند. امید است با تمهیداتی که همزمان با افزایش تدریجی قیمت حامل­های انرژی مصرفی در صنایع فولاد و شروع به تولید پروژه­های تولید فولادی که طبق برنامه زمان­بندی تولید آنها شروع و با کوشش مسوولان هرچه زودتر به بهره­برداری برسند تا تراز تجاری کمی فولاد ایران از اواسط سال ۲۰۱۱ به صفر نزدیک شود.


به عبارت دیگر حداقل مقدار کمی صادرات فولاد ایران در سال ۲۰۱۲ با مقدار واردات فولاد به ایران تفاوت چندانی نداشته باشد. یعنی از نظر کمیت در تولید فولاد ایران خودکفا شود.
با توجه به روند کنونی تولید فولاد در ایران و عدم رشد صنایع مصرف­کننده عمده فولاد مانند صنایع الکتروتکنیک، سازه­های فولادی، صنایع ماشین­سازی و... مانند کشورهای صنعتی که تا رسیدن به خودکفایی کیفی محصولات فولادی در ایران زمان زیادی نیاز است.
اگر امروز با انجام پروژه­های تحقیقاتی کاربردی شروع نکنیم دیگر کشورهای پیشرفته صنعتی حداقل تا ۱۰ سال دیگر هم می­توانند به اسم تحریم و ... از فروش بعضی از انواع فولادهای کیفی که با تکنولوژی پیشرفته و دانش روز تولید می­کنند به کشور ما خودداری کنند.
روند تولید جهانی فولاد در سال 2009 نسبت به سال 2008 حدود 15‌درصد کاهش خواهد داشت، همچنین نشان­دهنده رشد منفی بیش از 30‌درصدی تولید فولاد کشورهای صنعتی (ژاپن، آلمان، 27 کشور اروپایی و آمریکا) در این مدت است، در صورتی‌که تولید فولاد ایران و چین در سال 2009 رشد مثبتی بیشتر از سایر کشورهای جهان را تجربه خواهند کرد. رشد فولاد چین در سال 2009 نسبت به 2008 حدود 7‌درصد و رشد فولاد ایران در همین مدت دو رقمی خواهد بود.
* عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، کارشناس رسمی دادگستری