مقایسه‌ای از گسترش دانش فنی در صنعت فولاد آلمان و ایران
دکتر مهندس سید تقی نعیمی
عضو هیات علمی‌دانشکده تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاداسلامی‌-واحد تهران جنوب
دانش و دانستن یک سرمایه با ارزش است که هر روز در دنیا اهمیت بیشتری می‌یابد. طی صد سال اخیر بشر شاهد شکوفاترین دوران رشــــد و ترقـــــی و تامین رفاه نسبی بیشتر بوده است.

این پیشرفت‌ها تنها در سایه تحقیقات مستمر و پیشرفت دانش به دست آمده است. حدود ۵۰درصد از تولید ناخالص داخلی کشورهای صنعتی دنیا مبتنی بر دانش است.
در مذهب شیعه نیز بر تحقیق تاکید ویژه‌ای شده است. به گونه‌ای که اجتهاد در فروع دین تنها با تکیه بر امر تحقیق ممکن است.
قبل از جنگ جهانــــی اول فعالیت‌های تحقیق و توسعه عمدتا در صنایع نظامی‌آلمان، اتریش، انگلیس، فرانسه و ..... متمرکز بود. در آن زمان انجام تحقیق و توسعه و دستاورد‌های آن محرمانه بوده است. در آن هنگام مدیریت موسسات تحقیقاتی به پیچیدگی امروز نبود. مقابله تحقیق و توسعه با عوامل دیگر به سادگی صورت می‌گرفت. در پایان جنگ جهانی دوم ایالات متحده آمریکا در زمینه‌های مختلف تکنولوژی به صورت تعیین‌کننده‌ای در مقایسه با بقیه کشورها پیشی گرفت، زیرا کشورهای صنعتی اروپا، ژاپن و... برای تجدید بنای ویرانی‌های جنگ می‌کوشیدند. ایالات متحده با ترفندهای عجیب به جذب متخصصان ژاپنی و اروپایی اقدام نمود. سرمایه‌گذاری آمریکا روی نتایج به دست آمده از فعالیت‌های تحقیق و توسعه زمان جنگ در کشورهای آلمان، ژاپن و... سبب پیشرفت سریع آمریکا شد.
ژاپنی‌ها پس از خاتمه جنگ ضمن بهسازی ویرانی‌ها کوشش کردند، با کار و فعالیت طاقت‌فرسا بدون داشتن مواد اولیه و منابع معدنی و مواد انرژی‌زا، برای ادامه حیات و پیشرفت به کپی کاری محصولات ساخته شده دیگران روی آوردند. ژاپنی‌ها همزمان شروع به تحقیق در جهت بهسازی و نوسازی این محصولات اقدام نمودند. امروزه کشورهای دیگر کوشش می‌کنند، برخی از محصولات ژاپنی را کپی نمایند (1).
در زمینه تحقیقات علمی، کاربردی چندین سال است ژاپن در مرحله جذب تکنولوژی کشورهای پیشرفته صنعتی را پشت سرگذاشته و وارد مرحله تحقیقات بنیادی و نوآوری یعنی فرا صنعتی شده است.
سازمان ملل، فن‌آوری و منابع موجود را به سه دسته طبیعی، فیزیکی و انسانی تقسیم کرده است. اسکاپ فن‌آوری را ترکیب نیروی‌انسانی، مدیریت اطلاعات، سخت‌افزار و نرم‌افزار می‌داند. در دنیای امروز توانمندهای مغز افزاری انسانی حرف اول را می‌زند.
در حال حاضر تعداد محققان ژاپنی در حدود۴۸۰۰ نفر در میلیون است. در حالی که در کشور ما این عدد در حدود ۱۰۰ نفر در میلیون است؛ بنابراین وضعیت تحقیقات در ایران چندان مناسب نیست. (۲)
در سال 1965 هزینه تحقیق و توسعه در ژاپن 27/1درصد تولید ناخالص ملی بوده که در سال 1979این رقم به 83/1درصد افزایش یافته است. اعتبار اختصاص یافته از طرف دولت به برنامه‌های تحقیق و توسعه تنها 28درصد کل هزینه‌های تحقیقاتی را تشکیل می‌داد و باقیمانده را صنایع خصوصی و... تامین کرده‌اند (3).
پروژه‌های تحقیق و توسعه در ژاپن عملا در سه بخش مختلف انجام می‌گیرد: دانشگاه‌ها، موسسات تحقیقاتی، موسسات خصوصی و شرکت‌ها. از هزینه‌های تحقیق و توسعه به طور میانگین سهم دانشگاه‌ها ۱۵درصد، موسسات تحقیقاتی ۲۰‌درصد و موسسات خصوصی و شرکت‌ها ۶۵‌درصد می‌باشد. این روند تقریبا ۳۲ سال است که بدون تغییر مانده است.
در فاصله ســــال‌هـــــــای
۱۹۷۵-۱۹۶۵اعتبار اختصاص یافته به تحقیقات در شرکت‌ها و بنگاه‌های خصوصی برای تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه ای به ترتیب۷۲/۷، ۴۵/۲۳ و ۸/۶۷‌درصد بوده است (۴) .
بعد از سال 1970 اعتبار اختصاص یافته برای تحقیقات توسعه‌ای بر تحقیقات کاربردی فزونی داشته است. در شرکت‌ها و بنگاه‌های خصوصی، سهم عمده بودجه تحقیقات، صرف تحقیقات توسعه‌ای شده است.
از سال ۱۹۷۴ تا سال ۱۹۷۹ ژاپنی‌‌ها برای تحقیقات بنیادی (پایه‌ای)حدود ۷/۱۵درصد، برای تحقیقات توسعه‌ای ۳/۶۰‌درصد و برای تحقیقات عملی (کاربردی) ۲۴‌درصد از بودجه تحقیق و توسعه خود را اختصاص داده‌اند (۴).
پیشرفتی که کشورهای توسعه یافته با انجام تحقیقات کاربردی به آن رسیده‌اند، سبب شده است که فاصله سطح زندگی آنها با کشورهایی که دارای ذخایر خدادادی هستند، بیشتر شده و طول عمر متوسط آنها بیشتر از طول عمر متوسط کشورهای عقب نگه داشته شده، باشد. برخی از مدیران کشورهای عقب نگه داشته شده به اهمیت تحقیق و توسعه برای رسیدن به پیشرفت پی برده و به جای استفاده از پول نفت برای تامین مخارج جاری، معتقدند که باید حداقل ‌درصدی از افزایش درآمد نفت را برای اجرای پروژه‌های تحقیقاتی کاربردی اختصاص داد.
قبل از انقلاب با وجود تمام شعارهایی که دولت وقت برای پیشرفت کشور می‌داد و با توجه به افزایش سرسام آور قیمت نفت و صادرات بی رویه آن که درآمد زیادی را در دهه ۱۳۵۰نصیب مملکت کرده بود، به جای سرمایه‌گذاری برای تحقیقات کاربردی و پیشرفت واقعی کشور به عنوان ژاندارم منطقه هزینه زیادی برای حفظ تاج و تخت سلطان عمان و... نمود، همچنین دولت وقت با افزایش بی‌رویه واردات کالای مصرفی سبب ایجاد تورم لجام گسیخته‌ای گشته و با مشکلات اقتصادی زیادی در آخر حکومت خود دست به گریبان بود. پس از انقلاب با تند روی‌های برخی از عوامل خود فروخته که مجری دستورات خارجی‌ها بودند و عده‌ای نا آگاه سبب شدند که تعداد زیادی از متخصصین ایرانی جذب کشورهای صنعتی شوند.
تحقیق و توسعه در کشورهای توسعه یافته در گذشته، فعالیتی بوده که اهمیت آن پیوسته فزونی یافته است. در عین حال برخی از مدیران کشورهای در حال توسعه‌، به تازگی به اهمیت پژوهش پی برده‌اند.
کشورهای استعماری به دست اعمال مزدور خود جنگ ۸ ساله را به ملت ایران تحمیل کردند. متخصصان وطن‌پرست در جبهه کار و کوشش و صنعت به یاری رزمندگان شتافتند و عملا کشور در زمینه تحقیقات کاربردی رشد زیادی نمود. گرایش به فعالیت‌های تحقیق و توسعه و تلاش برای خود اتکایی فنی موجب صرف امکانات و منابع زیادی از منابع محدود ایران به امور تحقیقات صنعتی و نمونه‌سازی و کپی‌سازی محصولات خصوصا در راستای تامین نیازهای جنگ تحمیلی شد. متاسفانه پس از پایان جنگ تحمیلی نتوانستیم فضای به وجود آمده را حفظ کرده و تحقیقات شروع شده را ادامه دهیم و با سوء‌مدیریت عملا آنچه که ژاپنی‌ها بعد از جنگ جهانی دوم به‌دست آوردند، ما نتوانستیم به‌دست آوریم.
در ایران تلاش برای استفاده از نتایج تحقیقات کشورهای توسعه‌یافته به علت سوء‌مدیریت و عدم دانش فنی مدیران که عمدتا پس از انتصاب شروع به تحصیل و کسب کرده‌اند و ....، عملا بی‌نتیجه مانده است. کشورهای توسعه یافته تکنولوژی‌های از رده خارج خود را در اختیار کشورهای جهان سوم قرار داده و آنها را بیش از پیش به خود وابسته نگه داشته‌اند. این تکنولوژی‌های قدیمی‌ هم به علت تحریم با هزینه بسیار زیادی به ایران فروخته می‌شود.
کشورهای صنعتی مانند ژاپن، آلمان، کره و... که عملا فاقد منابع طبیعی بوده، ولی با استفاده از نتایج کار و کوشش و تحقیقات مستمر به چنان دانشی دست یافته‌اند که امروزه با خرید مواد اولیه، مواد انرژی‌زا و.... پس از تبدیل آنها به فرآورده‌های صنعتی، مجددا این فرآورده‌ها را به چند برابر قیمت تمام شده به کشورهای عقب نگه‌داشته شده آن هم با ناز و کرشمه می‌فروشند و ‌درصد زیادی از تجارت جهانی را به خود اختصاص می‌دهند.
امروزه قدرت سیاسی در اختیار کسانی قرار دارد که از توانمندی صنعتی برخوردار باشند. نه کشورهایی که بر حسب تقدیر دارای منابع زیرزمینی بوده و به جای تبدیل سرمایه خدادادی نفت و گاز و منابع معدنی به سرمایه‌های دیگر، عمدتا با فروش ذخایر تجدیدناپذیر بودجه جاری کشور را تامین می‌نمایند. در بررسی روند توسعه در کشورهای صنعتی ملاحظه می‌شود که پیشرفت علوم و تحول شرایط اجتماعی و اقتصادی موجب پیدایش تکنولوژی‌هایی شده که عامل اصلی موفقیت در صنعت و به تبع آن حفظ برتری کشورهای صنعتی در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی و نظامی‌ می‌گردید. دستیابی به تکنولوژی‌های جدید مستلزم تلاش مستمر در فرآیند تحقیق و توسعه و مدیریت درست منابع مالی و نیروی انسانی می‌باشد.
کشور چین که تا ۳۰ سال قبل عملا یکی از کشورهای عقب مانده دنیا بود با اعمال مدیریت درست در سال ۲۰۰۵ بر طبق شکل ۲، برمبنای در آمد ناخالص ملی بر حسب ارزش روز ارز چهارمین و بر حسب ارزش جاری ارز دومین قدرت اقتصادی دنیا شده است.
تحقیق و توسعه کارخانه‌ای است که محصول آن تکنولوژی است. شاید بتوان موسسات تحقیق و توسعه را مهم‌ترین رکن زیر بنای رشد تکنولوژی دانست. با توجه به رشد تغییرات تکنولوژی که دارای تابعی نمایی نسبت به زمان می‌باشد، کشورهای پیشرفته صنعتی با اتکا به تحقیقات مستمر در سال‌های گذشته هم اکنون از تکنولوژی پیشرفته‌ای برخوردار هستند.
برخی از کشورهای جهان سوم بنا به عللی با دل خوشی به استفاده از تکنولوژی وارداتی از انجام تحقیقات مستمر کاربردی در سال‌های گذشته و هم‌اکنون غافل هستند. بنابراین متاسفانه در چند سال اخیر شکاف میان کشورهای پیشرفته صنعتی و کشورهای در حال توسعه افزایش یافته است.
کشورهای در حال توسعه برای کاهش فاصله تکنولوژی خود با کشورهای پیشرفته صنعتی اگر درست مدیریت کنند، می‌توانند موفق شوند. به شرطی که انتقال تکنولوژی را به نحو صحیح مدیریت کنند. افرادی که توان ارزشیابی و گزینش تکنولوژی‌هایی وارداتی به کشورهای در حال توسعه دارند، در کشورهای در حال توسعه محدود هستند. متاسفانه معمولا مسوولان این کشورها قبل از خرید تجهیزات و تعیین سطح تکنولوژی آنها از این افراد که علاوه بر دانش فنی روز شناخت کافی نسبت به صنایع کشورهای پیشرفته نیز دارند، حتی به عنوان مشاور هم استفاده نمی‌نمایند. بنابراین پس از خرید تکنولوژی در همساز کردن آن با شرایط داخلی عاجز می‌مانند.
کشورهای صنعتی از شیوه توسعه، تکامل تدریجی تجهیزات و محصولات پیچیده تولیدی خود اطلاعات درستی ارائه نمی‌کنند. در هنگام فروش فقط اسناد و مدارکی ارائه می‌نمایند که ارتباط مستقیم با روش بهره‌برداری و کارکردن با تجهیزات را دارد. در صورتی که اگر متخصصان فن و اساتید دانشگاه در مرحله انتخاب سطح تکنولوژی حضور داشته باشند، در مذاکراتی که خواهند نمود، فروشنده را مجبور به دادن دانش فنی و جزئیات بیشتر خواهند کرد. با استفاده از این اطلاعات ذی‌قیمت علاوه بر اینکه در امر بهره‌برداری تسلط بیشتری خواهیم داشت، امکان تغییر برخی از فاکتورهای فنی تجهیزات را بر حسب نیاز کشور نیز بدست خواهیم آورد. حداقل صنایع دولتی را باید مجبور نمود، در جلسات مذاکرات فنی و انتخاب اجزای متشکله تجهیزات فرآیند تولید که قصد خرید آن را دارند و ارزش آنها مثلا از معادل ۱۰ میلیارد تومان بیشتر می‌باشد، حتما یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها، با تجربه فنی را همراه متخصصان کارخانه مربوطه در جلسات انتخاب تکنولوژی شرکت دهند.
سطح تکنولوژی هر کشور تناسب مستقیمی با شاخص‌های اصلی تحقیق و توسعه یعنی میزان سرمایه‌گـــذاری در تحقیقات و تعداد نیروی متخصص دارد. آمار موجود بیانگر این واقعیت است که کشورهای پیشرفته صنعتی با افزایش و بهبود مداوم این شاخص‌ها به سمت وضعیت بهتری در حال حرکت هستند.
در سال ۱۹۹۰ معادل ۹۶‌‌درصد از بودجه تحقیقاتی جهانی توسط کشورهای توسعه یافته و تنها ۴‌درصد آن توسط کشورهای عقب نگه داشته شده، هزینه شده است. سهم کشورهای اسلامی از این میان تنها یک درصد بوده است. سهم بودجه تحقیقاتی از تولید ناخالص ملی به عنوان معیار تقسیم‌بندی کشورها از نظر پیشرفت و توسعه می‌باشد. این شاخص برای کشورهای عقب افتاده کمتر از ۵/۰‌درصد برای کشورهای در حال توسعه ۵/۰‌درصد تا ۲‌درصد و برای کشورهای پیشرفته بیش از ۳‌درصد می‌باشد. این شاخص برای ژاپن در سال ۱۹۹۱، حدود ۴‌درصد گزارش شده است (۳).
طی برنامه سوم توسعه ایران قرار بود، 58/1‌درصد از تولید ناخالص داخلی را در امر تحقیقات هزینه کنند. متاسفانه در عمل 42/0‌درصد از درآمد ناخاصل داخلی در بخش تحقیقات طی برنامه سوم هزینه شد. کل مبلغ هزینه شده در بخش تحقیقات طی این مدت معادل 370 میلیارد تومان بود(12). شکل زیر روند سرمایه‌گذاری را برای بهسازی فقط در صنایع فولاد آلمان از سال 2000 تا سال 2007 نشان می‌دهد. حداقل 50‌درصد از این سرمایه‌گذاری‌ها برای تحقیقات و نوآوری در صنایع فولاد آلمان هزینه شده است. متاسفانه در مقایسه کل هزینه تحقیقاتی تخصیص یافته طی برنامه سوم در ایران اسلامی با بودجه تحقیقاتی مصرف شده در صنایع فولاد آلمان طی همین مدت، مشاهده می‌شود که بودجه تحقیقاتی صنایع فولاد آلمان در دوره مصادف با برنامه پنج ساله سوم توسعه ایران حدود 6 برابر کل بودجه تخصیص یافته در بخش‌های مختلف تحقیقاتی ایران بوده است(10).
مجتمع فولاد مبارکه در طرح‌های تحقیقاتی خود ۷۱ میلیارد ریال هزینه کرده است. منافع اقتصادی حاصل از اجرای این طرح‌های تحقیقاتی حدود ۴۰۰ میلیارد ریال بوده است. به عبارت دیگر ۶/۵ برابر هزینه تحقیقاتی صورت گرفته، منافع اقتصادی نصیب مجتمع فولاد مبارکه شده است (۱۰و ۱۲). با اینکه مدیران صنایع فولاد کشور عملا به نقش سرمایه‌گذاری در امر تحقیق برای بهبود کیفیت و افزایش درآمد واقف هستند؛ اما متاسفانه به علت تداخل مسوولیت‌های سایر ارکان‌ها با محدوده صنایع و تحمیل مشکلات روزمره، مدیران صنایع به روزمرگی دچار شده و مجال کافی برای پرداختن به امر تحقیق را در اختیار ندارند.
تحقیقات شرط لازم برای توسعه می‌باشد، اما شرط کافی نیست؛ چرا که در امر تحقیق و توسعه فاکتورهای دیگری نیز کم و بیش موثر هستند. از جمله، نیروی انسانی متخصص، استراتژی مشخص، محیط تحقیق، شرایط اجتماعی و سیاسی و اقتصادی، محیط بین‌المللی و زمان انتخاب یک سیاست جامع و حساب شده و...
روشنفکران کشورهای جهان سوم نیاز به محیطی دارند که در آنها ایجاد انگیزه کنند و به آنها جرات دهد تا خود را بیازمایند. کارآیی دانشمندان به تماس و مبادله اطلاعات با یکدیگر بستگی دارد. محققان زمانی می‌توانند موثر واقع شوند که به دانش و نوآوری هم قطاران خود در سطح جهان در اسرع وقت دسترسی داشته باشند(۳).
پروژه‌های کارشناسی ارشد و دکتری مهندسی که در دانشگاه‌های ایران انجام می‌گیرد، متاسفانه به علت عدم علاقه مدیران صنایع کشور به همکاری واقعی با دانشگاه‌ها بیشتر فاقد جنبه‌های کاربردی مورد نیاز روز و آینده نزدیک صنایع ایران می‌باشند. شاید یکی از دلایل انجام چنین پروژه‌های تحقیقاتی تاکید بیش از حد مسوولان بر انتشار مقالات علمی در حد مرز دانش و تکنولوژی است. افرادی که توان انجام چنین پروژه‌هایی را دارند و مقالات زیادی در مجلات
علمی - فنی منتشر می‌کنند، کمکی به رشد صنایع داخلی نمی‌کنند. این امــــر به علت تفاوت ســـطح تکنولوژی ایران با پروژه‌هایی است که در دانشگاه‌ها انجام می‌گیرد. بنابراین اغلب چنین افرادی جذب کشورهای خارجی می‌گردند؛ یعنی ملت ایران هزینه تحصیل چنین نخبگانی را تقبل می‌کند،ولی به علت مدیریت غلط ما، کشورهای صنعتی از این سرمایه‌های گران‌قیمت که من معلم او را به سمت انجام چنین پروژه‌هایی هدایت کردم، استفاده می‌کنند.
ابزارهای تحقیقات در درجه اول نیروی انسانی متخصص است. هر کشوری که بر روی نیروی انسانی متخصص سرمایه‌گذاری کند، همواره قدرت تکنولوژیکی و سیاسی و نظامی برتری در اختیار خواهد داشت. کشورهای پیشرفته صنعتی بزرگترین سرمایه‌گذاران روی نیروی انسانی متخصص هستند. این کشورها عملا دانسته شرایطی فراهم می‌کنند تا تعداد اندک متخصصان کشورهای عقب نگه‌داشته داشته را به جای خدمت در کشور خود، برای پیشرفت کشورهای صنعتی به خدمت گیرند. آمار متخصصان کشورهای عقب نگه شده که در کشورهای پیشرفته صنعتی مشغول خدمت هستند، بهترین گواه این مدعا است. شاید باور کردنی نباشد، تعداد پزشکان موجود در یک کشور آفریقایی عقب افتاده کمتر از تعداد پزشکانی این کشور است که به جای خدمت به هم وطنان خود در کشورهای صنعتی یا کشورهایی که رفاه بیشتری برای آنها تامین می‌کنند، مشغول طبابت هستند.
توسعه پایدار زمانی به دست می‌آید که توسعه اقتصادی، فنی، فرهنگی و اجتماعی باهم محقق شوند. بودجه تحقیقاتی هم باید در ارتباط با کلیه زمینه‌های توسعه به صورت متناسب تخصیص داده شود. با توجه به اینکه عقب‌افتادگی ایران اسلامی در زمینه صنعت و استفاده از تکنولوژی بیشتر از سایر موارد است؛ بنابراین بودجه تحقیقات صنعتی کشور باید بیشتر از بودجه فرهنگی و.... باشد؛ زیرا در زمینه فرهنگی در سال‌های گذشته در حوزه‌های علمی به طور مستمر تحقیقاتی انجام گرفته است. ایران در بسیاری از زمینه‌های فرهنگی صادرکننده دانش علمی و اجتماعی می‌باشد. عدم توازن تخصیص بودجه‌های اندک تحقیقاتی کشور با نیازهای حال ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته و سایر کشورهای هم تراز، سبب افزایش فاصله سطح صنعتی کشور ما با سایرکشورها خواهد شد.
در بـــــرنامه‌ریـــــزی‌هــــای
تحقیقاتی - کاربردی باید مدیران صنایع را به نحو مقتضی وادار کنیم که سفارش پژوهش و تحقیق به بیرون از زیر مجموعه خود را آغاز و حداقل ۳۰‌درصد بودجه تحقیقاتی خود را در پژوهش‌هایی هزینه کنند که در بیرون از زیر مجموعه آنها انجام شوند.
در صنایع فولاد، مس، آلومینیوم، روی و... که هنوز دولتی هستند، باید مدیران را با انگیزه‌هایی تشویق یا موظف به امر سرمایه‌گذاری در بخش تحقیقات کاربردی کرد. مثلا مدیران صنایع دولتی موظف باشند که حدود یک‌درصد خالص فروش خود را در امر تحقیقات سرمایه‌گذاری کنند. دولت‌درصدی از هزینه تحقیقاتی انجام شده را برای تحقیقات در سال بعد به صورت بلاعوض از محل مالیات کارخانه در اختیار آنها قرار دهد. با این ترفند طی مدت کوتاهی هزینه تحقیقاتی کاربردی و نوآوری در صنایع افزایش یافته به امید خدا، اختلاف سطح تکنولوژی صنایع داخلی با کشورهای پیشرفته کاهش یافته و بهره‌وری مواد اولیه، نیروی انسانی و به خصوص انرژی در صنایع انرژی بر افزایش خواهد یافت. کاهش مصرف انرژی، کاهش مصرف آب و... در واحد تولید در این صنایع سبب می‌شود که دولت بتواند انرژی و سایر فاکتورهای صرفه جویی شده را در سایر بخش‌ها یا ازدیاد ظرفیت به کار گیرد.