دکتر سید تقی نعیمی *
به علت گسترش مصرف آلومینیوم، منیزیم، مواد پلاستیکی و پتروشیمی‌در سال‌های اخیر شاید این توهم در برخی افراد ایجاد شده باشد که سایر مواد یاد شده به مرور در دنیا جای مصرفی فولاد را بگیرند‌.

شکل 1 روند جهانی تولید آلومینیوم، منیزیم، مواد پلاستیکی و پتروشیمی‌و فولاد را طی سال‌های 1970‌، 2004 و 2006 و همچنین ارزش کل تولیداین مواد را در سال‌های 2004 و 2006 نشان می‌دهد [1].
روند تولید فولاد دنیا در سال‌های قبل از شروع جنگ جهانی اول رشد داشت. ولی در سال‌های اولیه بعد از جنگ جهانی اول عملا تولید فولاد در دنیا کاهش یافت سپس تولید فولاد روند افزایشی به خود گرفت.
در سال 1930 در اثر بحران اقتصادی آمریکا مجددا دنیا کاهش تولید فولاد را تجربه کرد. روند تولید فولاد دنیا بعد از این واقعه تا پایان جنگ جهانی دوم هر ساله نسبت به سال قبل رشد زیادی داشت. در دو سال اول پس از خاتمه جنگ جهانی دوم، دنیا مجددا کاهش تولید فولاد را تجربه کرد. با توجه به کاربردی کردن نتایج تحقیقاتی که در زمان جنگ انجام گرفت، تولید جهانی فولاد در دوران جنگ سرد که پس از پایان جنگ جهانی دوم شروع شد، رشد زیادی را تجربه کرد.
در سال‌های ۱۹۷۲ و ۱۹۷۳ به علت شوک اول افزایش قیمت نفت تولید جهانی فولاد‌، موقتا کاهش یافت. روند روبه رشد مجدد تولید فولاد از سال ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۰ با شدت کمی‌ادامه یافت. در این سال‌ها، دنیا به علت انقلاب ایران با شوک دوم افزایش قیمت نفت، مواجه شد و باز موقتا تولید فولاد کاهش یافت. همانطوری که در شکل ۲ دیده می‌شود روند افزایش و کاهش تولید جهانی، فولاد با وقایع مهم سیاسی دنیا مانند سقوط دیوار برلین و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تغییر کرده ولی بیشترین فاکتورهایی که در روند رو به رشد تولید فولاد دنیا در سال‌های اخیر موثر بود، باز شدن درهای چین برای تجارت و سرمایه‌گذاری خارجی و شروع به صنعتی شدن چین بوده است. رشد ۷ساله اخیر (۲۰۰۰ الی ۲۰۰۷) تولید فولاد دنیاحدود ۵/۵۴‌درصد و رشد تولید فولاد چین در همین مدت ۴/۶۲۷‌درصد بود. رشد تولید فولاد ایران در همین مدت حدود ۶۷درصد، یعنی بیش از متوسط رشد جهانی تولید فولاد بوده است‌. رشد جهانی تولید فولاد از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۶ بدون در نظر گرفتن رشد تولید فولاد چین ۱۲‌درصد بوده و با لحاظ کردن رشد فولاد چین ۲/۴۴‌درصد است [۶].
با توجه به شروع مجدد جنگ سرد در سطح جهان طی چند ماه گذشته پیش‌بینی می‌شود کشورهای صنعتی غربی برای ارتقای هرچه بیشتر صنایع مصرف‌کننده فولاد خود به جای توجه به گسترش کمیت تولید فولاد، با انجام تحقیقات کاربردی پر هزینه به اصلاح فولادهای آلیاژی که تاکنون تولید می‌کردند، اقدام کنند. به بهانه اختصاص جایزه نوبل فیزیک و شیمی‌به دو استاد دانشگاه‌های آلمان، دولت فدرال آلمان در تاریخ 27/07/1386 اعلام کرد علاوه بر بودجه اختصاص یافته قبلی به هر یک از 6 دانشگاه و در راس آنها دانشگاه صنعتی آخن‌، یک میلیارد یورو (جمعا 6میلیارد یورو معادل 7800میلیارد تومان) برای تحقیقات بیشتر اختصاص داده است. با توجه به اینکه جمعیت ایران حدود 10میلیون نفر کمتر از جمعیت آلمان است و مقایسه این عدد با بودجه کل دانشگاه‌های ایران، امیدواریم با مدیریت درست فاصله امروزی ما از کشورهای صنعتی در سال‌های آینده بیشتر از امروز نشود.
پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده انواع فولادهای نانو ساختار یکی از تکنولوژی‌های کلیدی قرن ۲۱ باشد. در قطعات فولادهایی که به نحوی از نانو‌تکنولوژی در تولید آنها استفاده می‌شود، می‌توان به سختی بالاتر از سختی سرامیک‌های آلومینایی و استحکام بالاتر از استحکام فیبرهای پایه کربنی دست یافت. بهره‌گیری از نانو تکنولوژی در تولید قطعات فولادی سبب افزایش مقاومت خوردگی بیش از سوپر آلیاژها با پایه نیکل می‌شود. همچنین فولادهایی از نانو تکنولوژی به صورت هدفمند در تولید قطعات استفاده می‌شوند. دنیابا نسبت بیشتر استحکام وزنی چنین قطعات فولادی از آلیاژهای تیتانیوم و جوش‌پذیری بهتر از آلیاژهای پایه کبالت مواجه می‌شود.
استفاده از فناوری نانو در تولید بعضی از محصولات فولادی در 10 سال آینده تعداد زیادی از تولیدات امروزی بشر را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
برای تولید فولاد به مواد اولیه آهن‌دار (سنگ‌آهن و قراضه) موادانرژی‌زا (کک متالورژی، گاز، نفت‌، برق) نیاز است. تغییر قیمت این مواد عامل موثری در تغییر قیمت جهانی فولاد است.
در شکل 3 روند جهانی تغییر قیمت نفت، سنگ‌آهن و قراضه آورده شده است. همانطوری که مشاهده می‌شود، افزایش یا کاهش قیمت نفت سبب افزایش یا کاهش قیمت سنگ‌آهن قراضه شده و می‌شود.
ذخیره سنگ‌آهن جهان در سال ۲۰۰۵ حدود صد و شصت هزار میلیارد تن برآورد شده است. ذخیره ایران در همین سال حدود ۲۱۵۰میلیون تن برآورد شد. به عبارت دیگر ۳/۱درصد ذخیره سنگ‌آهن جهان در معادن ایران موجود است. سهم ذخیره ایران برحسب کل محتوای آهن جهان هم حدود ۳/۱‌درصد است [۹].
از حدود 1465میلیون تن سنگ‌آهن مصرفی برای تولید فولاد در سال 2006 حدود 725میلیون تن با تجارت جهانی سنگ‌آهن از طریق دریا تامین شد. عملا 70‌درصد تجارت سنگ‌آهن در سال 2006 توسط 3 شرکت چند ملیتی انجام گرفته است.
چین که در سال ۲۰۰۶ حدود ۴۲۳میلیون تن فولاد خام تولید کرده است‌، برای جبران کمبود تولید داخلی سنگ‌آهن مجبور شد حدود ۳۷۲میلیون تن سنگ‌آهن از خارج وارد کند. ژاپن ۱۳۷‌میلیون تن‌، ۲۷ کشور اروپایی ۱۵۴‌میلیون تن‌، کره جنوبی ۴۶‌میلیون تن‌، آلمان ۴۵‌میلیون تن، روسیه حدود ۱۴‌میلیون تن برای تولید فولاد داخلی خود سنگ‌آهن از خارج وارد کردند. در صورتی که در همین سال هند و ایران ۱۰۰‌درصد سنگ‌آهن مصرفی برای تولید فولاد در کارخانه‌های داخلی را از معادن خود تامین کردند. به عبارت دیگر کشورهای عمده تولید‌کننده فولاد دنیا ( چین‌، ژاپن‌، ۲۷ کشور اروپایی‌، کره و‌...) به علت نداشتن سنگ‌آهن کافی مزیت نسبی برای تولید فولاد نسبت به ایران ندارند.
در تولید فولاد علاوه بر مواد آهن دار به روش سنتی در کوره بلند + کنورتور انرژی نیز لازم است. انرژی مورد نیاز عمدتا به‌وسیله کک متالورژی (440‌میلیون تن در سال 2005 برای تولید جهانی فولاد کک مصرف شد) تامین می‌شود،
[۱۰ و ۱۱].
در شکل 4 وارد کنندگان عمده زغال‌سنگ کک شو دنیا در سال‌های 2003 الی 2006 دیده می‌شوند. ژاپن‌، 25 کشور اروپایی، کره جنوبی و برزیل تقریبا 100‌درصد کک متالورژیکی مورد نیاز خود را در سال 2006 از خارج وارد کرده‌اند. چین که تا چند سال قبل صادر‌کننده عمده زغال سنگ و کک در دنیا بود، به علت افزایش مصرف و مشکلات کمی‌و کیفی تولید عملا در سال 2006 حدود 12‌میلیون تن مازاد بر صادرات‌، واردات زغال سنگ کک‌شو داشته است.
به عبارت دیگر کشورهای عمده تولید‌کننده فولاد به غیر از آمریکا و روسیه بقیه به علت نیاز به واردات زغال سنگ کک شو مزیت نسبی برای تولید آهن خام مذاب نسبت به کشورهایی که می‌توانند زغال سنگ کک شو را از معادن داخلی خود تامین کنند، ندارند. ایران در سال ۲۰۰۶ تقریبا نیازی به واردات زغال سنگ کک شو و کک متالورژیکی برای مصرف جهت تولید فولاد در صنایع داخلی نداشته است.
روش دیگر تولید فولاد به جای استفاده از انرژی کک متالورژی، استفاده از سایر انواع مواد انرژی‌زا از قبیل گاز طبیعی، زغال سنگ غیر کک شو، نفت و برق است. استفاده از انرژی گاز‌، نفت‌، ذغال سنگ غیر کک‌شو برای احیای سنگ‌آهن در خارج از کوره‌بلند را فرآیند احیای مستقیم نامگذاری کرده‌اند.
در استفاده از تکنولوژی احیای مستقیم اکسید آهن در خارج از کوره بلند عمدتا از انرژی گاز استفاده می‌شود. در سال ۲۰۰۶ با تولید ۸۵/۶‌میلیون تن آهن اسفنجی عملا حدود ۷۵‌درصد از فولاد تولیدی ایران با استفاده از انرژی گاز تولید شده است.
در سال 2006 در سطح جهان حدود 79/59‌میلیون تن آهن اسفنجی تولید شده است. شکل 6 ذخایر سنگ آهن‌، زغال سنگ، گاز طبیعی و نفت کشورهای عمده تولید‌کننده آهن اسفنجی دنیا را در سال 2006 نشان می‌دهد.
در شکل ۷ نیز تولید فولاد خام، واردات و صادرات محصولات فولادی نورد شده، مصرف سرانه فولاد در سال ۲۰۰۶ کشورهای عمده تولیدکننده آهن اسفنجی آورده شده است.
با تجزیه و تحلیل فنی و اقتصادی اشکال66 و 7 به جرات می‌توان اعلام کرد، مزیت نسبی ایران نسبت به سایر کشورهای دنیا در گسترش تولید آهن اسفنجی از همه کشورهای جهان بیشتر می‌باشد.
متاسفانه از مزیت خدادادی تاکنون به نحو احسن و اکمل استفاده نکردیم. شکل ۸ روند تغییرات تولید، واردات، صادرات، مصرف فولاد خام ایران را نشان می‌دهد. همانطوری که مشاهده می‌شود هر چند فاکتورهای تغییرات قیمت نفت، وضعیت اقتصادی و سیاسی، درگیری‌های نظامی‌ و... در این مدت در مصرف فولاد ایران بی‌تاثیر نبوده‌اند، ولی همیشه مصرف فولاد کشور متاسفانه بیش از تولید آن بوده است. در قبل از انقلاب عملا اقدامات زیربنایی کافی برای گسترش تولید فولاد با وجود افزایش سرسام آور درآمد نفتی ایران پس از شوک اول نفتی جهان انجام نگرفت. مثلا برای آماده سازی و بهره برداری معدن سنگ آهن گل گهر که اجداد ما در ۲۰۰۰ سال قبل از آن برای تولید محصولات آهنی استفاده می‌کردند و بر طبق برآوردهای انجام گرفته در آن زمان به حدود ۳۵۰‌میلیون دلار سرمایه نیاز داشت، دولت وقت به دستور اربابان به جای سرمایه‌گذاری برای تولید سنگ آهن، زغال سنگ کک‌شو و... در کشور جهت گسترش واقعی صنعت فولاد در ایران به اسم تامین سنگ آهن مورد نیاز کشور ۲ برابر هزینه لازم برای سرمایه‌گذاری در
گل گهر را با قراردادی مشابه قرار داد ترکمن چای به خانم ایندیرا گاندی، نخست وزیر وقت هندوستان هدیه داد[3].
همزمان با شروع جنگ تحمیلی عملا روس‌ها به تعهدات خود پای بند نبوده و فاز دوم تولید فولاد ذوب آهن اصفهان با تاخیر زیاد به بهره برداری رسید. کشورهای اروپایی و در راس آنها ایتالیا با ترفندهای مزورانه با دلایل واهی به دست خود فروختگان داخلی نسبت به انتقال فولاد بندرعباس به مبارکه اقدام نمودند. با این تصمیم غیر منطقی علاوه بر اینکه هزینه سرمایه‌گذاری را افزایش دادند، چندین سال شروع تولید هم عقب افتاد.
چون اقدامات لازم برای آماده‌سازی و بهره برداری معادن سنگ آهن ایران انجام نگرفته بود، اجبارا برای تامین سنگ آهن مورد نیاز کشور سالانه مقادیر زیادی سنگ آهن، گندله، زغال‌سنگ، کک و... وارد می‌کردیم. به عبارت دیگر با سوء‌مدیریت و عدم هماهنگی در تصمیمات کلان اقتصادی و صنعتی برای گسترش تولید فولاد در قبل از انقلاب تا چند سال اخیر نتوانستیم این مزیت‌های بالقوه را در حد کامل آن به مزیت بالفعل برای گسترش تولید فولاد تبدیل نماییم. همان‌طوری که در شکل 8 دیده می‌شود، سال‌های سال است به علت مازاد واردات بر صادرات فولاد حدود 100هزار شغل در کشورهای دیگر برای فولاد وارداتی ایران ایجاد شده ‌است. با ادامه واردات به استمرار این مشاغل در خارج کمک می‌کنیم. تا چند سال آینده هم با کمال تاسف پیش‌بینی می‌شود مازاد واردات فولاد ایران نسبت به صادرات آن سالانه چندین‌میلیون تن باشد.
بخش‌خصوصی سرمایه‌گذاری‌اندکی برای گسترش تولید محصولات نورد شده فولادی در چند سال اخیر در ایران انجام داده است. با سوءمدیریت در تعیین قیمت و جلوگیری از صادرات محصولات نورد شده فولادی به علت تصمیمات سیاسی یا اقتصادی و عدم هماهنگی با تجارت جهانی فولاد، هرچند وقت یک مرتبه موجبات دلسردی و زیان مقطعی همین تعداد انگشت شمار کارخانه‌های بخش‌خصوصی و دولتی را فراهم آورده‌ایم.
مانند سایر کشورهای پیشرفته دنیا دولت ایران باید زیربنای لازم برای گسترش تولید فولاد (تامین سنگ آهن با کیفیت مناسب، تامین مواد انرژی‌زا با قیمت مناسب و به میزان کافی در 365 روز از سال) را به وجود آورد. در این صورت مسلما بخش‌خصوصی با مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی از مزیت‌های بالقوه کشور برای تولید فولاد استفاده و سرمایه‌گذاری خواهند نمود. شرکت‌های دولتی تولید فولاد (مبارکه، فولاد خوزستان، فولاد خراسان و...) نیز مجبور نخواهند بود به علت کمی‌ فشار گاز و مصرف زیاد آن در فصل سرما و یا زیادی مصرف برق در تابستان به دستور مقامات کشور تولید خود را کم کنند تا مسوولان شرکت گاز و برق جوابگوی سایر مصارف باشند (تا قطع گاز یا خاموشی‌های برق بخش خانگی کمتر شود). در این ارتباط قوه مقننه نیز با تصویب قوانین عملا به دولت قدرت اجرایی لازم جهت دستور کاهش تولید به صنایع را داده است. علاوه بر این به دولت‌ها اجازه داده‌اند بر خلاف روال کشورهای پیشرفته صنعتی تعرفه قیمت برق و گاز و.... را برای بخش صنعت بیشتر از تعرفه مصارف خانگی تعیین و اجرا نمایند [15 و 16 و 17].
دولت ایران در گذشته و حال هیچ نوع تعهدی در تامین سنگ آهن از معادن داخلی به متقاضیان بخش‌خصوصی نداده است. همچنین شرکت ملی گاز تعهدی در تامین گاز با قیمت معین حداقل برای مدت مشخصی به سرمایه‌گذاران بخش‌خصوصی در ۳۶۵ روز سال نمی‌دهد. مسوولان برق کشور تا کنون عملا عاجز از تامین برق صنایع انرژی بر مانند فولاد برای ۳۶۵ روز از سال بوده‌اند و سایر مشکلاتی که به علت نبودن جاده،اسکله و...برای گسترش تولید فولاد در ایران وجود دارد، سبب شد تا بخش‌خصوصی برای گسترش صنعت فولاد از سنگ آهن داخلی در سال‌های اخیر استقبال زیادی نکند.
مسلما در آینده اختلاف سطح تکنولوژی امروزی کشورهای در حال توسعه با کشورهای صنعتی بیشتر خواهد شد. نسل‌های آینده این کشورها سیاستمداران، برنامه‌ریزان کلان اقتصادی- اجتماعی نسل فعلی را مسوول عقب‌ماندگی خود خواهند دانست. کما اینکه نسل فعلی ایران عقب ماندگی صنعتی کشور را به علت سوء مدیریت و
ندانم کاری مسوولان گذشته به خصوص مسوولان قبل از انقلاب می‌دانند. زیرا زمانی که پول نفت در اختیار دولت بود و جمعیت زیاد نبود و در صورتی که سیاستمداران و برنامه‌ریزان ما درست عمل می‌کردند و صنعتی شدن کشور را فقط در خرید تجهیزات برای تولید آدامس خروس نشان و... نمی‌دانستند و پول‌های زیادی به هندوستان ظاهرا برای خرید سنگ آهن، کمک به پروژه فاضلاب لندن، هزینه زیادی که به علت دخالت در جنگ ظفار شده است و... اختصاص نمی‌دادند و این بودجه‌ها را برای خرید تجهیزات مدرن تولید فولاد، امکانات تحقیقاتی دانشگاه‌ها، بهبود سیستم‌های زیربنایی کشور در داخل ایران مصرف می‌کردند، امروزه مجبور نبودیم قسمت عمده نیاز فولادی خود را با مازاد واردات و پرداخت حدود ۵/۳‌میلیارد دلار تامین کنیم. به علت همزمانی با روز صادرات (۲۸/۰۷/۱۳۸۶) پیشنهاد می‌شود، روزی را هم برای قطع واردات فولاد، روغن و... همانند سالروز قطع واردات گندم که خوشبختانه در چند سال اخیر تحقق یافته است، جشن بگیریم.
امید است از گذشته عبرت گرفته، به خود آییم و با تصمیمات به موقع و به جا، با توجه به افزایش درآمد نفت که مسلما در سال‌های آینده کمتر از چند یال اخیر نخواهد بود، گذشته را هر چه زودتر با استفاده از مزیت‌های بالقوه خدادادی کشور جبران نماییم، ان‌شاءا... .
منابع مورد استفاده نویسنده در دفتر روزنامه موجود می‌باشدکه خوانندگان محترم می‌توانند با تماس با تحریریه لیست منابع و ماخذ را از دکتر نعیمی دریات کنند.
* عضو هیات علمی‌دانشکده تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد تهران جنوب، کارشناس رسمی‌دادگستری و عضو هیات علمی‌دانشگاه صنعتی امیرکبیر