سیدتقی مرتضویان *

بخش دوم:

روز گذشته قسمت اول سلسله مطالب مربوط به بازار قراضه با عنوان «رفتار بنگاه‌ها در بازار آهن قراضه» مورد ارزیابی قرار گرفت. امروز و در قسمت دوم آن به بررسی رفتار رقابتی بنگاه‌ها در بازار قراضه می‌پردازیم: اقتصاد شامل گروهی مردم است که در زندگی روزمره خود با یکدیگر تعامل و برخورد دوجانبه دارند. از آنجا که یک اقتصاد بازتاب رفتار افرادی است که آن اقتصاد را ساخته‌اند بحث خود را در خصوص چگونگی تصمیم‌گیری افراد پی می‌گیریم.

ما همگی درگیر مبادله هستیم. وقتی ما کالاها و خدماتی را که به آن نیاز داریم یا مورد علاقه ماست انتخاب می‌کنیم، معمولا مجبور خواهیم بود تا چیز دیگری که آن هم مورد علاقه ماست از دست بدهیم. در واقع تصمیم‌گیری مستلزم مبادله یک چیز با چیز دیگری است. ما همه درگیر بده - بستان هستیم. معمولا ما زمانی اقدام به تصمیم‌گیری مناسب می‌کنیم که از انتخاب‌های موجود درک درستی داشته باشیم. تصمیم‌گیری‌ها نیز مستلزم مقایسه هزینه و فایده‌های موجود در انتخاب‌های مختلف است.

نظریات سنتی اقتصاد به طور ضمنی دنیایی بدون خطر و ریسک را در نظر می‌گیرند در حالی که اکثر انتخاب‌های اقتصادی با مخاطره و عدم اطمینان روبه‌رو هستند. در بسیاری از تصمیمات مدیران از نتایج هر عمل ممکن اطلاع ندارند در چنین مواردی گفته می‌شود که مدیر یا بنگاهش با شرایط مخاطره یا عدم اطمینان روبه‌رو است.

در هر لحظه‌ای، بازیکنان بازار قراضه دارای اطلاعاتی هر چند به صورت ناقص در رابطه با وضعیت موجود و مجموعه تصمیماتی که می‌توانند اتخاذ کنند، می‌باشند. هم اطلاعات و هم تصمیمات به سابقه و تاریخچه بازی‌های پیشین بستگی دارد. زمانی که بازیکنان اطلاعاتشان از نوع رفتارها و بازدهی آنها مشخص گردد می‌توان بازی را ترتیب داد. تئوری بازی‌ها در ابتدا توسط «نیومن» نابغه ریاضیات ارائه گردید و ابزار مناسبی جهت بررسی رفتار این بنگاه‌ها است.

قیمت در این بازار به دلیل ساختار انحصاری‌اش پارامتری برون زا (تابع بازار) نیست و بنگاه‌ها خود دارای قدرت قیمت‌گذاری هستند. اما ممکن است این قیمت‌گذاری به جنگ قیمت میان بنگاه‌ها و کاهش سودشان منجر شود لذا هر بنگاه باید وزن و احتمال عکس‌العمل سایر بنگاه‌ها را در نظر گرفته و تصمیم‌گیری نماید.

در اقتصاد الگوها ی مختلف و متنوعی در زمینه مدل تعیین قیمت - مقدار و تعادل در چنین بازاری مورد بحث قرار گرفته است. استراتژی‌های مختلفی مورد بحث قرار گرفته‌اند.

همواره دو نیروی متضاد وجود دارد که بنگاه‌ها را به همکاری یا تقابل سوق می‌دهد. اول اینکه نفع مشترک بنگاه‌ها اقتضا می‌کند که برای حداکثر کردن سود خود با هم تبانی کنند. دوم اینکه هر بنگاه تنها به سود فردی خود می‌اندیشد. لذا هر کدام می‌توانند با رفتار رقابت‌آمیز، سود خود را افزایش دهند. بسته به تعامل این دو نیروی متضاد، تبانی یا رقابت میان بنگاه‌ها شکل می‌پذیرد.

یکی از روش‌هایی که در این بازار توصیه شده است استفاده از سیاست رقابت‌های غیر قیمتی به جای جنگ قیمت‌ها است. این رقابت‌ها شامل تغییرات کیفی در محصول، تغییر و نوآوری و دیگری ایجاد روابط بلند مدت و پایدار میان خود و مشتریان می‌باشد (نظیر سرمایه‌گذاری‌های مشترک).

اگر بنگاه‌ها در این بازار به طور مستقل عمل کنند نسبت به وقتی که تبانی می‌کنند قیمت پایین‌تری برای مصرف‌کننده وضع می‌شود. بنابراین هرچه تعداد بنگاه‌ها افزایش یابد قیمت مصرف کننده کاهش بیشتری می‌یابد و قدرت انحصار بنگاه‌ها نیز کاهش می‌یابد.

راه‌حل دیگر فرض بر انتخاب نقش‌های رهبر و پیرو در بین بنگاه‌ها است. بر اساس این مدل بنگاه پیرو با ثابت فرض کردن سطح تولید و عرضه بنگاه رهبر تابع عکس‌العمل خود را به دست می‌آورد. بنگاه رهبر که می‌داند بنگاه دیگر به صورت پیرو عمل می‌کند، تابع عکس‌العمل پیرو را در تابع سود خود قرار می‌دهد و سود خود را حداکثر می‌کند و از این طریق سطح محصول هر بنگاه تعیین می‌شود.

راه حل بعدی به دست آوردن تعادل است زمانی که بنگاه‌ها با هم همکاری می‌کنند و برای دستیابی به سود بیشتر و رهایی از عدم اطمینان و دسترسی به فرصت بهتر و جلوگیری از ورود دیگران به تبانی یا ایجاد کارتل دست می‌زنند.

مدل رهبری قیمت نیز روش دیگری است و بر این فرض مبتنی است که یکی از بنگاه‌های موجود در صنعت رهبر قیمتی است و بقیه از او پیروی می‌کنند.

استراتژی تعادلی به استراتژی‌ای گفته می‌شود که هر بازیکن در برابر استراتژی‌های دیگران، همان استراتژی را بر می‌گزیند که بازدهی انتظاری‌اش را حداکثر کند. در وضعیت چنین تعادلی که دارای یک وضعیت پایدار است هیچ یک از بازیکنان خواستار تغییر استراتژی خود نمی باشد.

اگر استراتژی‌ای که یک بنگاه اتخاذ می‌کند قطع نظر از آنچه رقبای وی انجام می‌دهند همیشه بهینه باشد به آن استراتژی مسلط می‌گویند. در بازی‌هایی که استراتژی مسلط وجود ندارد تصمیم بهینه به آنچه دیگر بنگاه‌ها انجام می‌دهند بستگی دارد.

استراتژی واکنش بی‌رحمانه به استراتژی‌ای گفته می‌شود که اگر یک بنگاه چیزی بر خلاف آنچه که در این راه حل مورد انتظار است انجام دهد، در آن صورت بنگاه مقابل یک استراتژی را برای همیشه برخواهد گزید.

در بسیاری از موقعیت‌ها افراد عقلایی علاوه بر اینکه به هزینه‌ها و منافع صریح و روشن می‌نگرند به منافع یا زیان‌های حاشیه ای تصمیمات نیز فکر می‌کنند و آنگاه تصمیم‌گیری می‌کنند.

از آنجا که مردم با مقایسه منافع و هزینه‌ها تصمیم‌گیری می‌کنند؛ بنابراین با تغییر هزینه‌ها و منافع تصمیم آنها نیز تغییر می‌کند. ممکن است برخی منافع آتی یک انتخاب را بر منافع آنی ترجیح دهند و برخی دیگر به منافع آنی بیندیشند.

عموما اشخاص به انگیزه‌های خود پاسخ می‌دهند و تصمیمات خود را بر اساس منافع و هزینه‌ای فعلی می‌گیرند و با تغییر شرایط ترجیحات آنان نیز عوض می‌شود. آثار جنبی برخی اقدامات باعث می‌شود تا آثار مستقیم اقدام نیز با توجه به انگیزه افراد تغییر یابد. به طور مثال مصرف‌کنندگان قراضه در زمان نیاز جدی به قراضه، نسبت به اعمال رویه‌های متداول کنترل کیفیت و قیمت‌ها بر اساس توافقات اولیه عمل می‌کنند، اما پس از اینکه نیاز از حالت اضطرار درآمد و ذخیره مناسبی از قراضه را تامین کردند، بارها شاهد تغییر رفتار مصرف‌کنندگان نسبت به اعمال رویه‌های متداول اول دوره بوده‌ایم و رفتار مصرف‌کننده تغییر پیدا می‌کند. این یکی از دلایل ناتوانی و شکست بازار می‌باشد.

مدیران بنگاه‌های تامین‌کننده آهن قراضه کشور همگی یکسان عمل نمی‌کنند و از ابعاد مختلف تفاوت‌های بارزی میان آنان وجود دارد. برخی صرفا در فعالیت‌های تامینی قراضه مشغولند و برخی علاوه بر قراضه در فعالیت‌های اقتصادی دیگری نیز سرمایه‌گذاری کرده‌اند و به جهت وجود ریسک‌هایی در بازار قراضه حاشیه‌های امن برای خود ایجاد نموده‌اند. همچنین برخی از بنگاه‌ها با داشتن طبیعت نیمه‌خصوصی و وابستگی به فولادسازان حاشیه نسبتا مطمئنی برای بازی‌های بازار برای خود فراهم کرده‌اند. گروه دیگری نیز صرفا در فعالیت‌های اقتصادی بازار قراضه فعالند و بدون توجه به حاشیه‌های امنیت خاصی و با نگاهی استراتژیک خطرپذیری بازار را پذیرفته‌اند و در بازی‌های بازار قراضه سایرین را به چالش می‌کشند.

مدل دیگری که در بازار قراضه معمولا به‌کار می‌رود استفاده از مدل بازی پویا است. در این مدل بنگاه‌ها اقدامات بهینه و انتخابی خود را به آنچه بنگاه‌های دیگر قبلا انجام داده‌اند مشروط می‌کنند.

*کارشناس بازار قراضه