ایراد کوچک در برابر دستاورد بزرگ

داوود حسنی *

ابراهیم صابر *

معاملات قراردادهای آتی در بورس کالای ایران از تاریخ یک تیرماه سال ۱۳۸۷ با معامله شمش یک اونسی آغاز شد. این معاملات پس از آن با راه‌اندازی قراردادهای آتی سکه بهار آزادی گسترش بیشتری یافت و در حال حاضر تنها قرارداد آتی قابل معامله در بورس کالا، قرارداد آتی سکه بهار آزادی است. اما با وجود اینکه تنها یک دارایی پایه در این بازار وجود دارد سهم زیادی در جذب نقدینگی داشته است. هرچند امید است شرکت بورس کالای ایران با پذیرش دارایی‌های پایه دیگر موجبات توسعه بیشتر ابزارهای نوین مالی اسلامی و جذب نقدینگی بیشتر را فراهم سازد.

در سال‌های اخیر استقبال عمومی از بازار قراردادهای آتی به صورت چشمگیری افزایش یافته است. در این میان رخدادها و تحولات اقتصادی کشور در ماه‌های اخیر موجب انتقاداتی به این بازار شده است. دامنه این انتقادات در روزهای اخیر چنان گسترش یافته است که برخی‌ها تقاضای تعطیلی این بازار را داشته‌اند؛ از جمله انتقاداتی که مطرح شده است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- تاثیر منفی این بازار بر قیمت دلار.

۲- داشتن ایراد شرعی این بازار.

۳- نداشتن تاثیر مثبت اقتصادی برای کشور.

حال باید به این نکته توجه کرد که اگر قیمت قراردادهای آتی سکه وابسته به قیمت دارایی پایه (سکه) در بازار نقدی است و قیمت سکه نیز خود به قیمت دلار و قیمت جهانی طلا وابسته است؛ بنابراین چطور می‌توان گفت، نوسان این بازار بر قیمت دلار تاثیر می‌گذارد در صورتی که تغییرات قیمت سکه خود معلول تغییرات قیمت دلار است.

در خصوص ایراد شرعی این بازار باید گفت این ایراد مدت‌ها قبل نیز مطرح شد که شورای فقهی سازمان بورس اوراق بهادار به این اشکال بارها پاسخ داده است، ولی باید دانست که این ابزار بومی‌سازی شده و قرارداد آتی اسلامی است و جزو معاملات کالی به کالی نیست زیرا هر سه شرط زیر را همزمان دارا است:

الف) وجود دارایی پایه واقعی: مثل کالاهای فلزی

(نظیر طلا و آهن) یا کالای کشاورزی (نظیر ذرت و جو) یا دارایی مالی مشروع (نظیر سهام و صکوک) است؛ بنابراین بازار آتی با دارایی پایه اوراق قرضه و... که در دنیا مرسوم است غیر‌شرعی بوده و در ایران عملیاتی نیست.

ب) قابلیت تحویل دارایی پایه در سررسید: یعنی دو طرف معامله باید قدرت تسویه فیزیکی قرارداد را داشته باشند؛ بنابراین بازار آتی با دارایی پایه شاخص سهام و... که قابلیت تحویل ندارند و در دنیای غرب مرسوم است نیز مطابق شرع نبوده و در ایران عملیاتی نیست.

ج) کل بازار قدرت تحویل را داشته باشد: یعنی معاملات سکه در کل بازار آتی بیشتر از کل سکه موجود در بازار نباشد، با توجه به اینکه معاملات بازار آتی درصد بسیار کمی از سکه‌های موجود در بازار را دارا است؛ بنابراین این شرط را نیز احراز می‌کند.

ابزارهای مشتقه کالایی اسلامی همانطور که از نامشان پیدا است ابزارهایی هستند که مشتق شده از کالایی دیگر هستند؛ به این معنی که قیمت این ابزارها وابسته به قیمت کالایی دیگر در بازاری دیگر است. یعنی نوسانات این بازار به نوسانات بازاری دیگر مرتبط است.

بدون شک می‌توان گفت فقدان چنین بازار شفافی که تحت نظارت سازمان بورس اوراق بهادار است، باعث خواهد شد حجم عظیمی از نقدینگی وارد بازار‌های غیر‌شفاف و غیر‌قابل نظارت شده و باعث ایجاد حباب در این بازارها خواهد شد.

از جمله مزایای دیگر این بازار نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف)جذب نقدینگی این بازار در مواقع رکود بازار سهام و جلوگیری از هجوم نقدینگی به سمت بازارهای موازی غیر‌شفاف و غیر‌قابل نظارت داخلی مثل بازار معاملات کاغذی، مسکن، فارکس و....

ب) مقدمه‌ای برای طراحی سایر ابزارهای نوین مالی. قراردادهای آتی؛ گام اساسی برای توسعه بازار سرمایه است. به عبارت دیگر یکی از اصلی‌ترین راهکارهای توسعه بازار سرمایه معرفی و استفاده از ابزارهای مالی جدید است.

ج) امکان سرمایه‌گذاری و جلوگیری از مهاجرت سرمایه به کشورهای دیگر.

د)ایجاد امکانی برای پوشش ریسک. سرمایه‌گذاران با استفاده از معاملات قرارداد آتی از قرار گرفتن دارایی‌هایشان در معرض نوسانات قیمت بازار جلوگیری می‌کنند.

ه) امنیت صددرصد معامله آتی طبق مقررات.

و) حمایت از سرمایه‌گذاران و مشتریان در معامله آتی و کشف قیمت واقعی سکه طلا در بازاری منسجم و شفاف به نام بورس کالا.

اگر چه هر دستاوردی نظیر بورس آتی ممکن است دارای ایرادات قابل بحثی باشد، اما نتایج و ویژگی‌هایی که در بالا ذکر شد را هرگز نباید نادیده گرفت.

کسانی که با پیدا کردن ایرادهای کوچکی در بازار آتی فراموشکارانه بر طبل بستن آن می‌کوبند، پس از بسته شدن این بازار در مقابل هجوم مجدد دفع نقدینگی و خروج سرمایه‌ها و انتقال سرمایه به بازارهای غیر‌شفاف و غیر‌قابل نظارت داخلی چه پاسخی خواهند داشت؟

* کارشناسان واحد معاملات آتی شرکت کارگزاری بانک ملی ایران