بازار فرآورده‌های نفتی - نگاهی به آخرین وضعیت حضور تولیدکنندگان بخش خصوصی در بازار قیر
گوشه چشم کوچک‌ترهای بازار قیر به سهم بزرگ‌ترها
در این بین شرکت‌های ایرانی با بیش از ۴ میلیون تن فروش انواع قیر در سال ۱۳۹۰ تقریبا ۴ درصد سهم معاملات جهانی قیر را در اختیار داشته‌اند.
شرکت‌های نفت پاسارگاد ونفت جی از بزرگ‌ترین مجتمع‌های قیرسازی خاورمیانه محسوب می‌شوند. این دو شرکت تا پایان سال گذشته در حدود ۹۹ درصد سهم بازار قیر ایران را در اختیار داشته‌اند. تولیدکنندگان ایرانی در شش ماه اول سال جاری ۱۵۰۰۰ میلیارد ریال انواع قیر را در بورس کالا به فروش رساندهاند.
در این بین شرکت‌های ایرانی با بیش از ۴ میلیون تن فروش انواع قیر در سال ۱۳۹۰ تقریبا ۴ درصد سهم معاملات جهانی قیر را در اختیار داشته‌اند.
شرکت‌های نفت پاسارگاد ونفت جی از بزرگ‌ترین مجتمع‌های قیرسازی خاورمیانه محسوب می‌شوند. این دو شرکت تا پایان سال گذشته در حدود 99 درصد سهم بازار قیر ایران را در اختیار داشته‌اند. تولیدکنندگان ایرانی در شش ماه اول سال جاری 15000 میلیارد ریال انواع قیر را در بورس کالا به فروش رساندهاند.
علاوه بر دو شرکت بزرگ تولید‌کننده تعداد زیادی شرکت‌های کوچک نیز حضور دارند که مجموع تولید آنها تا پایان سال گذشته یک درصد سهم بازار بوده است. در شش ماه اول سال ۹۱ با توجه به مشکلاتی که در تولید و فروش قیر شرکت نفت جی به وجود آمد شاهد کاهش فروش قیر توسط این شرکت تا ۴۰ درصد نسبت به زمان مشابه سال گذشته بودیم.
در این مدت،کاهش تولید شرکت نفت جی توسط شرکت نفت پاسارگاد و شرکت‌های کوچک تولید‌کننده پوشش داده شد و با توجه به آمار منتشره بورس کالای ایران تولیدکنندگان کوچک توانستند بیش از 8 درصد معاملات بازار قیر ایران را به خود اختصاص دهند که رقم بسیار قابل‌توجهی در مقایسه با سال‌های پیش به نظر می‌رسد.
در شرایط معمول تقریبا ۶۰ درصد بازار قیر ایران در اختیار شرکت نفت پاسارگاد (متشکل از ۵ کارخانه قیرسازی) و ۴۰ درصد بقیه نیز در اختیار شرکت نفت جی است.
شرکت‌های کوچک در پی یافتن سهمی از این بازار پرسود اقدام به سرمایه‌گذاری و ایجاد کارخانه‌های متعدد در نقاط مختلف ایران کرده‌اند. این شرکت‌ها معمولا در دو بخش فعالیت می‌کنند.بخشی از آنها انواع قیر را از تولیدکنندگان عمده (نفت جی و پاسارگاد) خریداری کرده و اقدام به تغلیظ یا بسته بندی آن می‌کنند که این دسته از فعالان به دلیل اینکه در امتداد زنجیره ارزش قیر قرار دارند به عنوان رقیب شرکت‌های بزرگ‌تر محسوب نمی‌شوند. اما دسته دوم شرکت‌های کوچک که وارد بازار تولید قیر شده‌اند با خرید وکیوم باتوم از پالایشگاه‌های نفت مستقیما به تولید قیر مبادرت می‌ورزند. این دسته از تولیدکنندگان به شدت در پی اختصاص سهم بیشتری از بازار تولید قیر ایران به خود هستند.
همان گونه که ذکر شد تا سال گذشته سهم بازار این شرکت‌ها در حدود یک درصد کل تولید قیر ایران بود، این در حالی است که در نیمه اول سال جاری با کاهش تولید نفت جی توانستند ۸ درصد سهم بازار را به خود اختصاص دهند، اما این شرکت‌ها جهت توسعه فعالیت‌های خود در بازار قیر ایران با محدودیت‌هایی نیز مواجه هستند که به بخشی از مهم‌ترین موانع توسعه فعالیت آنها اشاره خواهد شد.
1- تامین وکیوم باتوم (ماده اولیه تولید قیر)
وکیوم باتوم خوراک اصلی واحدهای قیرسازی است که در اکثر پالایشگاه‌های کشور تولید می‌شود. شرکت‌های نفت جی و پاسارگاد به دلیل اینکه زمانی خود بخشی از پالایشگاه‌های نفت محسوب می‌شده‌اند در تامین وکیوم باتوم مورد نیاز خود با حداقل مشکل روبه‌رو هستند. خوراک مورد نیاز این شرکت‌ها از طریق خط لوله و با دمای مناسب در کارخانه‌های قیرسازی تحویل می‌شود. در حال حاضر یکی از مشکلات عمده تولیدکنندگان جدید الورود، تامین وکیوم باتوم مورد‌نیاز خود است.
پالایشگاه‌های نفت ظرفیت کاملا مشخص و محدودی در تولید وکیوم باتوم دارند و وکیوم باتوم تولیدی این شرکت‌ها نیز بر اساس اولویت‌های داخلی آنها یا جهت تولید قیر به شرکت‌های نفت جی و پاسارگاد تحویل یا به نفت کوره تبدیل می‌شود. به همین دلیل موانع زیادی در تامین وکیوم باتوم مورد نظر برای تولیدکنندگان جدید وجود دارد. با این حال فشار این شرکت‌ها به پالایشگاه‌ها و اختصاص سهم بیشتری از وکیوم باتوم تولیدی به آنها روز به روز در حال افزایش است. معمولا وکیوم باتوم مورد نیاز تولیدکنندگان جدید از طریق بورس کالای ایران عرضه می‌شود.
به نظر می‌رسد شکاف روز افزون تقاضا با میزان عرضه وکیوم باتوم خصوصا در سال ۱۳۹۱ نشان از عزم تولیدکنندگان جدید برای اختصاص سهم بیشتری از بازار تولید قیر به خود دارد.
2- هزینه‌های جانبی
کارخانه‌های وابسته به نفت پاسارگاد و نفت جی به دلیل همجواری با پالایشگاه‌ها خوراک خود را به صورت گرم و از طریق خط لوله و به صورت مستمر تامین می‌کنند و در نتیجه این شرکت‌ها هزینه‌ای بابت حمل خوراک خود یا گرم کردن آن پرداخت نمی‌کنند علاوه بر این موارد، صرفه‌های ناشی از مقیاس نیز باعث می‌شود هزینه تمام شده تولید قیر در این شرکت‌ها نسبتا پایین بماند. اما تولید کنندگان جدیدالورود بازار قیر علاوه بر مشکلاتی که در تامین خوراک با آن مواجه هستند هزینه‌های حمل و گرم کردن وکیوم باتوم را نیز پرداخت می‌کنند. نتیجه این شرایط بالا رفتن قیمت تمام شده قیر تولیدی در این شرکت‌ها می‌شود.
افزایش تقاضای وکیوم باتوم در سال جاری
وکیوم باتوم برای اولین بار در دی‌ماه ۱۳۸۹ توسط شرکت پالایش نفت اصفهان در بورس کالای ایران عرضه شد. تا پیش از آن تاریخ، این فرآورده به عنوان یک فرآورده میانی در پالایشگاه‌ها شناخته می‌شد و تولیدکنندگان کوچک قیر نیز به دلیل عدم وجود وکیوم باتوم در بازار یا به ساخت قیر با استفاده از اختلاط نفت کوره و قیرهای معدنی اشتغال داشتند یا به تغلیظ و بسته‌بندی قیرهای ساخت شرکت‌های نفت جی و پاسارگاد اقدام می‌کردند. عرضه وکیوم باتوم پالایشگاه‌ها در بورس کالا زمینه ساز ورود شرکت‌های جدید قیرسازی به جمع قیر سازان شناخته شده است. از سه ماه آخر سال ۱۳۹۰ تقاضا برای وکیوم باتوم از سوی تولیدکنندگان جدید قیر روند افزایشی به خود گرفت تا جایی که در تیر ماه سال جاری جهت ۹۵ هزار تن وکیوم باتوم عرضه شده بیش از ۷۲۹ هزار تن تقاضا به ثبت رسید، هر چند میزان تقاضای ثبت شده نشان از تقاضای واقعی برای این فرآورده نیست و به دلیل عدم امکان رقابت بر سر قیمت بیش از سقف مشخص، شرکت‌های متقاضی رقابت خود را در تقاضای ورودی به رخ یکدیگر می‌کشند، اما با این حال نشان از وجود تقاضای بسیار زیاد برای این فرآورده است.
در همین دوره زمانی افزایش تفاوت نرخ ارز مرجع که نرخ‌گذاری فرآورده‌های نفتی از جمله وکیوم باتوم با آن صورت می‌گیرد و نرخ ارزی که در بازار مبادله می‌شود موجب افزایش قابل توجه حاشیه سود تولید قیر با اهداف صادراتی شده است و در همین راستا تولیدکنندگان جدید الورود که وکیوم باتوم را با نرخ رقابتی خرید می‌کنند و هزینه حمل و سایر هزینه‌های جانبی را متحمل می‌شوند بنابر این قیر را با قیمت تمام شده بالاتری تولید می‌کنند کماکان از حاشیه سود قابل قبولی در صورت صادرات آن برخوردار خواهند بود.در شش ماه اول سال جاری بیش از 60 درصد کل قیر معامله شده در بورس کالای ایران به ارزش بیش از 9422 میلیارد ریال در رینگ صادراتی بورس کالا مبادله شده است. این مبلغ در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته در حدود 54 درصد رشد نشان می‌دهد.تولیدکنندگان جدید قیرساز در سال جاری و طی شش ماه اول سال بیش از 163 هزار تن انواع قیر به ارزش 1279 میلیارد ریال را به فروش رساندهاند که بیش از 98 درصد این مقدار به خارج از کشور صادر شده است.لازم به ذکر است که در صورتی که نرخ تسعیر ارز برای تعیین نرخ فرآورده‌های نفتی از نرخ ارز مرجع به نرخ‌های مبادله ارز در
بازار تغییر کند حاشیه سود فعلی تولید قیر صادراتی به شدت کاهش خواهد یافت و احتمالا از میزان تقاضا و عطش ورود به بازار تولید قیر خواهد کاست.
آینده بازار تولید قیر ایران
رشد تقاضای جهانی قیر طی سال‌های آتی به خصوص افزایش تقاضا در منطقه خاورمیانه، قفقاز و آسیای میانه به همراه تقاضای روز افزون چین برای قیر، تولیدکنندگان این فرآورده را با فرصت‌های استثنایی روبه‌رو کرده است. همچنین نوسانات ارزی ماه‌های اخیر نیز به افزایش حاشیه سود قیر صادراتی کمک شایانی کرده است. ورود به صنعت قیر سازی تقریبا به آسانی صورت می‌پذیرد. تکنولوژی مورد استفاده جهت ساخت کارخانه‌های قیرسازی کاملا داخلی است، ضمن اینکه میزان سرمایه لازم جهت ساخت کارخانه قیرسازی نیز نسبتا کم است. عدم نیاز این صنعت به مواد اولیه وارداتی و عملیات ساده تولید قیر از جمله دلایل دیگر سهولت ورود به بازار تولید قیر است. تولیدکنندگان کوچک هر چند در کوتاه‌مدت قیر سازان سنتی داخلی را تهدید جدی نخواهند کرد، اما در بلندمدت این شرکت‌ها سهم بازار بیشتری را مطالبه خواهند کرد و برای رسیدن به این هدف در گام نخست دریافت وکیوم بیشتر از پالایشگاه‌های نفت را دنبال خواهند کرد. بدیهی است در آینده نه چندان دور شرکت‌های کوچک با ساخت قیرهای مورد نیاز بازار مطابق با استانداردهای متعارف به رقبایی قابل توجه برای کارخانه‌های بزرگ فعلی تبدیل خواهند شد
و رقابت اصلی شرکت‌های قیرساز در آینده برای تامین خوراک مورد نیاز خود خواهد بود. در این بین شرکت‌های نفت جی و پاسارگاد که برند اصلی تولید قیر در ایران محسوب می‌شوند باید با تعریف استراتژی‌های جدید، تولید قیرهای خاص را نیز در دستور کار خود قرار دهند چرا که این صنعت با توجه به جذابیت‌های خاص خود اندک اندک به صنعتی رقابتی تبدیل خواهد شد که محور اصلی رقابت آن تامین وکیوم باتوم خواهد بود.
*کارشناس ارشد بازرگانی
ارسال نظر