گروه بورس کالا- طیبه شهبازی: غنی بودن کشور ما از نظر منابع نفت و گاز سبب شده است که استفاده از منابعی نظیر زغال‌سنگ کمتر مورد توجه قرار گیرد. در حال حاضر ایالات متحده که بر حسب آمار جزو ده کشور غنی از منابع نفت و گاز است قسمت عمده الکتریسیته تولیدی خود را (۵۶ درصد) از زغال سنگ تولید می‌کند. با توجه به تجدید‌ناپذیر بودن این منابع و ارزش بالای صنعتی این مواد به عنوان ماده اولیه، استفاده بهینه و افزایش راندمان مصرف این مواد هم‌اکنون سرلوحه کار بسیاری از مراکز تحقیقاتی و پژوهشی جهان است. در مورد اهمیت زغال سنگ و مشکلات تولید و استخراج آن در کشور، گفت‌و‌گویی با دکتر محمد عطایی، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شاهرود و دبیر علمی اولین کنگره ملی زغال سنگ داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

در خصوص اهمیت زغال سنگ و مصارف مختلف آن در ایران و جهان توضیح بفرمایید.

با روند روزافزون صنعتی شدن اکثر کشورهای در حال توسعه و افزایش جمعیت در جهان، نیاز به انواع مختلف انرژی رو به افزایش است. تامین این انرژی می‌تواند از طریق انرژی هسته‌ای یا انرژی‌های نو مثل انرژی خورشیدی، زمین گرمایی، باد و نیروگاه‌های آبی صورت گیرد یا از طریق سوخت‌های فسیلی مثل نفت، گاز طبیعی و زغال سنگ. سوخت‌های فسیلی از جمله منابع مهم انرژی جهان هستند که اهمیت خود را به عنوان سوخت از گذشته تا به حال حفظ کرده‌اند. در این بین زغال سنگ به عنوان فراوان‌ترین سوخت فسیلی، جزو منابع مهم انرژی در جهان محسوب می‌شود. زغال سنگ به دو نوع کک شو و حرارتی تقسیم می‌شود که از نوع کک شو برای تولید فولاد و صنایع فروآلیاژ و از نوع حرارتی در تولید برق استفاده می‌‌شود. سهم زغال سنگ در تامین سوخت نیروگاه‌های تولید برق بیش ازسایر سوخت‌های فسیلی است. به طور کلی رقمی حدود ۲۳ درصد انرژی مورد نیاز بشر از طریق زغال سنگ تهیه می‌شود.

در دهه‌های پیشین توجه کشور بیشتر در جهت مصرف زغال سنگ کک شو به منظور تولید فولاد از جمله در شرکت ذوب آهن اصفهان و صنایع فروآلیاژ بوده است. اما به‌رغم وجود منابع عظیم زغال سنگ حرارتی از این منبع انرژی برای تولید برق استفاده نمی‌شود. تولید برق در کشور عمدتا با استفاده از نیروگاه‌هایی صورت می‌گیرد که از سایر سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند. نیروگاه‌های موجود در کشور یا نیروگاه‌های حرارتی هستند یا برق آبی. نیروگاه‌های حرارتی شامل نیروگاه‌های گازی، سیکل ترکیبی، بخاری و دیزلی هستند که از سوخت‌های مایع (نفت کوره و نفت گاز) یا گازطبیعی جهت تولید الکتریسیته استفاده می‌کنند. در نیروگاه‌های برق آبی از انرژی آب پشت سدها جهت تولید برق استفاده می‌شود.

این در حالی است که در حدود ۴۰ درصد برق دنیا از زغال و نیروگاه‌های زغال سنگی تولید می‌شود که نقش اول را در تولید انرژی الکتریکی به خود اختصاص داده است. در کشور لهستان ۹۶ درصد تولید برق از زغال سنگ است؛ این رقم در آفریقای جنوبی ۹۰ درصد، در دانمارک ۸۲ درصد، در استرالیا ۷۸ درصد و در چین ۷۰ درصد است.

امروزه با توجه به اینکه در جهان نیروگاه‌های تولید الکتریسیته بزرگ‌ترین مصرف‌کننده زغال سنگ حرارتی محسوب می‌شوند و با توجه به وجود منابع عظیم زغال سنگ حرارتی در کشور، می‌توان از این محصول جهت تامین انرژی حرارتی نیروگاه‌های کشوراستفاده کرد. استفاده از زغال سنگ جهت تولید برق، تنوع بیشتری در سبد انرژی کشور به وجود می‌آورد و فرصت بیشتری را برای استفاده از سوخت مایع و گاز طبیعی جهت صادرات یا ایجاد ارزش افزوده بالاتر از طریق صنایع انرژی بر ایجاد خواهد کرد. همچنین باعث کاهش بار پیک شبکه گاز کشور در زمستان شده و کمبود تامین گاز طبیعی برای تولید برق و استفاده از سوخت نفت گاز به جای آن را کاهش داده و موجب خواهد شد تا اتکا واحدهای نیروگاهی به سوخت مایع در زمستان کاهش یابد.

ما حدودا برای چند سال دیگر ذخیره زغال سنگ داریم؟

در خصوص عمر ذخایر سوخت‌های فسیلی می‌توان گفت که ذخایر در مورد نفت بین ۵۰ تا ۳۰۰ سال و در مورد گاز طبیعی بین ۵۰ تا ۲۵۰ سال دیگر است. این آمار نشان دهنده این است که در آینده ناچاریم برای جایگزین کردن نفت و گاز از زغال سنگ استفاده کنیم و این ماده به محصولی استراتژیک تبدیل خواهد شد. رشد اقتصادی، سهم زغال سنگ را از زنجیره تامین انرژی دنیا بالا می‌برد و اگر تغییری در سیاست‌های جاری ایجاد نشود زغال سنگ جای نفت را تا ۱۰ سال آینده خواهد گرفت. بر اساس پیش‌بینی‌ها، تا ۴ سال آینده مصرف زغال سنگ از میزان مصرف نفت پیشی می‌گیرد به طوری که تا سال ۲۰۱۷ مصرف نفت ۴.۳۲ میلیارد تن برآورد شده و برای زغال سنگ این رقم ۴.۴ میلیارد تن پیش‌بینی شده است.

ایران دارای منابع قابل توجهی از زغال سنگ از دو نوع کک شو و حرارتی است. عمده‌ترین ذخایر زغال سنگ کشور در نواحی شمالی، مرکز کشور و در مناطق کرمان، البرز مرکزی، البرز شرقی و البرز غربی واقع شده‌اند. بیشترین ذخایر در طبس واقع شده و رتبه‌های بعد از آن متعلق به کرمان، البرز شرقی (شاهرود)، البرز مرکزی (زیرآب) و البرز غربی (سنگرود) است.

ذخایر قطعی ما طبق آمار اعلام شده ۱/۱ میلیارد تن، ذخایر احتمالی ۷/۱ میلیارد تن و میزان ذخایر زمین شناسی در مورد زغال سنگ در ایران حدود ۱۴ میلیارد تن است. چیزی در حدود ۷۲ درصد این ذخایر، کک شو و حدود ۲۸ درصد هم زغال سنگ حرارتی است.

به لحاظ منابع زغال سنگ حرارتی، ۶۰ درصد کل ذخایر زغال سنگ در طبس،۳/۲۵ درصد در البرز مرکزی، ۱/۶ درصد در کرمان، ۳۴/۱درصد در البرز شرقی و ۰۵/۰ درصد در البرز غربی، آذربایجان و سایر مناطق قرار گرفته است.

با توجه به نیاز کشور به انرژی الکتریسیته در شرق و وجود ذخایر زیاد زغال سنگ حرارتی در طبس و گستردگی نواحی مزینو و آبدوغی و همچنین آثار زغالی پراکنده در سطح، طرح احداث نیروگاه حرارتی با سوخت زغال سنگ در حوزه زغالی طبس مورد توجه قرار گرفته است. این طرح باعث شکوفایی و رونق اقتصادی (اشتغالزایی) در نواحی زغال خیز کشور به ویژه ناحیه طبس خواهد شد.

ما از نظر میزان ذخایر زغال سنگ در دنیا در چه رتبه‌ای قرار داریم؟

کشورما از نظر میزان ذخایر زغال سنگ، ایران در رتبه ۱۲ جهان قرار دارد، یعنی چیزی حدود ۲/۱ درصد ذخیره زغال دنیا در کشور ما قرار دارد، اما از لحاظ میزان تولید در رتبه بعد از ۴۰ قرار داریم.

در خصوص کیفیت زغال سنگ ایران بفرمایید و اینکه آیا در کارخانه‌های کشور، فرآوری به شکل کامل روی این محصول صورت می‌گیرد یا در این مورد وابستگی به خارج از کشور وجود دارد؟

نه وابستگی در این مورد نداریم، اما زغال سنگ ایران به علت برخی مسائل فنی و فیزیکی کیفیت پایین‌تری از زغال سنگ خارجی دارد. کیفیت زغال از روی خواص حرارتی، قابلیت کک شوندگی (چون هر زغالی این قابلیت را ندارد)، درصد خاکستر (شامل طیف وسیعی از کانی‌ها شامل کانی‌های آلومینیوم‌دار، کانی سیلیکاته، کانی‌های آهن‌دار و سایر کانی‌های رسی)، مواد فرار و رطوبت آن تعیین می‌شود. کیفیت زغال استخراج شده تابعی از کیفیت استخراج آن و کیفیت ذاتی زغال است. کیفیت ذاتی زغال ایران کمی پایین‌تر از سطح کیفی دنیا است. ایران دارای منابع قابل ملاحظه زغال‌سنگ است که به طور متوسط دارای حدود ۳۰ درصد خاکستر است که این میزان برای استفاده از زغال در صنایع، باید کاهش یابد. طبق استانداردهای بین‌المللی اگر میزان خاکستر موجود در زغال سنگ بیش از ۱۰ درصد باشد، باید زغال شویی صورت بگیرد. این میزان در ایران ۱۲درصد در نظر گرفته شده که نشان‌دهنده مشکلات تکنولوژی در ایران است. از طرفی قیمت تمام شده زغال نسبت به زغال وارداتی بیشتر است. به همین دلیل ما جایگاهی را در دنیا از نظر تولید زغال و صادرات آن نداریم.

بیشترین میزان واردات از کدام کشورها صورت می‌گیرد؟

در حال حاضر حدود ۶۰ کشور زغال سنگ تولید می‌کنند. به طور کلی ایران در زمره خریداران و واردکنندگان زغال سنگ از نوع کک شو قرار دارد. بیشترین واردات از کشورهای آلمان، امارات، سنگاپور, اوکراین، روسیه، چین، استرالیا و قبرس است.

با توجه به حجم ذخایر زغال سنگ کشور، استخراج از این معادن به چه میزان انجام می‌شود؟ آیا در حال حاضر استخراج زغال سنگ صرفه اقتصادی دارد؟

روش‌های معدن کاری در ایران بیشتر سنتی است. بیشتر معادن ما مکانیزه نیستند؛ یعنی کارگر در بدترین شرایط کاری با پیکور کار استخراج را انجام می‌دهد. تنها معدن مکانیزه ما معدن طبس بود که در آنجا هم با مشکلاتی در مورد ماشین‌آلات مواجه شدیم و در حال حاضر در چند مورد از کارگاه‌ها، به دلیل همین مشکلات، استخراج ادامه پیدا نمی‌کند. ما تقریبا حدود یک میلیون تن در سال از ذخایر کشورمان، زغال سنگ استخراج می‌کنیم اما ذوب آهن اصفهان به تنهایی چیزی حدود ۶/۱ میلیون تن در سال زغال سنگ لازم دارد؛ یعنی حدود ۶۰۰ هزار تن زغال را وارد می‌کنیم. این زغال وارداتی از نظر کیفیت و قیمت از زغال خودمان بهتر و ارزان‌تر است؛ به همین دلیل کارخانه‌ها چندان به سمت خرید زغال سنگ داخلی نمی‌روند و در نتیجه معدن‌کاران با مشکلات نقدینگی مواجه هستند و مدیران حوزه های زغالی کشور از دپو شدن زغال در انبارها و عدم خرید کارخانه‌ها و مشکلات معدن کاران گلایه دارند. ولی با این حال میزان تولید ما از مصرف بسیار پایین‌تر است و در نهایت مجبور به واردات زغال سنگ هستیم.

زغال سنگ ملی و چالش تولید

پس مشکل اصلی که باعث افزایش قیمت‌ها و کاهش کیفیت زغال ما نسبت به زغال وارداتی می‌شود، در کدام بخش است؟

در حال حاضر ما از تکنولوژی روز دنیا در بخش‌های اکتشاف، استخراج و فرآوری استفاده نمی‌کنیم. در معدن کاری روز دنیا در زغال سنگ، به ازای هر نفر در هر شیفت، حدود ۹۵ تن تولید می‌شود که این رقم در ایران در بهترین شرایط حدود یک تن به ازای هر نفر در هر شیفت است! در آمریکا به ازای هر نفر در هر ساعت، حدود ۶ تن تولید می‌شود که این رقم در ایران کمتر از ۰۳/۰ است! البته معادن ما نسبت به معادن دیگر دنیا، در وضعیت بدتری قرار دارند چون لایه‌های آنها اغلب افقی است ولی لایه‌های ما شیب دار است. ضخامت لایه‌ها نیزیکنواخت نیست و کم و زیاد می‌شود. ولی اگر کشوری صاحب تکنولوژی بودیم حتما فکری برای این مساله هم می‌کردیم که تولید را افزایش دهیم.

یعنی مشکل اصلی در بخش تکنولوژی است؟

البته تنها این نیست. ما مشکلات مدیریتی در این بخش داریم. مثلا شروع عملیات معدن طبس در سال ۱۳۵۶ بوده است؛ اما این معدن در سال ۱۳۸۶ بعد از ۳۰ سال به بهره‌برداری رسید! یعنی عملیات اکتشافی این معدن ۳۰ سال طول کشیده است. کارکنان این مجموعه بازنشسته شده بودند اما معدن هنوز به تولید نرسیده بود. متاسفانه در این بخش ضعف مدیریتی وجود دارد. اکتشافات ما منظم و همراه با تکنولوژی روز نیست. البته شاید بتوان گفت که وجود ذخایر غنی نفت و گاز هم تهدیدی برای این صنعت محسوب می‌شود و از پیشرفت آن جلوگیری می‌کند. برای بهبود این وضعیت باید روش‌های مناسبی برای کل فرآیند تولید زغال به کار بگیریم؛ تکنولوژی ما از اکتشاف گرفته تا استخراج و فرآوری باید اصلاح شود. از دیگر مشکلات می‌توان به عدم سرمایه‌گذاری مناسب برای نوسازی معادن زغال سنگ و لذا واگذاری معادن به همراه مشکلات آنها اشاره کرد که لزوم یاری دولت را باز هم بیشتر نمایان می‌کند. اگر مشکلات فوق‌الذکر با وضعیت فنی نامناسب ذخایر زغال سنگ موجود در کشور یکجا در نظر گرفته شود، واگذاری به بخش خصوصی راه‌حل مناسبی نبوده و قادر به حل مسائل این بخش نخواهد بود. بنابراین ضمن آنکه دولت هزینه اکتشاف ذخایر زغال سنگ را تقبل می‌نماید، باید در تجهیز معادن جدید، نوسازی معادن موجود، آموزش پرسنل بخش خصوصی، ارتقای ایمنی و... از طرق مختلف وارد عمل شود تا بتوان طی برنامه‌ای، بخشی از نیاز به زغال سنگ را در کشور و توسط بخش خصوصی تامین کرد، چرا که وضعیت اخیر بازار زغال سنگ در جهان نشان می‌دهد که این ماده معدنی آنقدر اهمیت دارد که مسوولان توجه خاص به آن داشته باشند.