اکبر میرزاپور

یکی از شبهه‌هایی که برای برخی از کارشناسان و فعالان بازار سرمایه در خصوص عملکرد و نحوه فعالیت بورس کالای ایران پیش می‌آید، این است که در بورس‌های کالایی جهان اصولا خود کالاها را معامله نمی‌کنند بلکه اوراق بهادار مبتنی بر کالاها مانند قراردادهای آتی (Futures)، قراردادهای اختیار (Option) و قراردادهای معاوضه (Swap) مورد مبادله قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر در این بورس‌ها معاملات نقدی به آن شکلی که در بورس کالای ایران صورت می‌پذیرد مرسوم نیست، بلکه بیشتر اوراق بهادار مبتنی بر کالاها معامله می‌شوند.

هر چند که این شبهه با راه اندازی معاملات آتی در بورس کالای ایران و انجام معامله روی اوراق بهادار مبنی بر کالا در قالب معاملات آتی دیگر موضوعیت ندارد، اما می‌توان نشان داد که چنین دیدگاهی در مورد فعالیت بورس‌های کالایی در عرصه جهانی، دیدگاه صحیحی نیست و نوع معاملات (نقدی یا آتی بودن) تعیین کننده فلسفه وجودی بورس نیست، بلکه وجود بازاری متشکل جهت کشف قیمت‌های رقابتی از تعامل نیروهای عرضه و تقاضا، در کنار دیگر اهداف این نوع بورس‌ها، مهمترین رسالت آنان به شمار می‌رود که بورس کالای ایران نیز به بهترین شکل ممکن از عهده آن بر آمده است.

برای این منظور با معرفی یک بورس کالایی در هند که با فعالیت در عرصه معاملات نقدی، فعالیتی مشابه بورس کالای ایران دارد، نشان خواهیم داد که نه‌تنها فعالیت بورس کالای ایران مصداق بین‌المللی دارد، بلکه لازمه فعالیت بورس‌های ابزارهای مشتقه نیز به شمار می‌آید و قیمت‌های نقدی کشف شده در آن مبنای محاسبه و تعیین قیمت‌های تسویه (Settlement Price) انواع قراردادهای مشتقه مالی (به طور مشخص قراردادهای آتی) قرار می‌گیرد.

بورس ملی معاملات نقدی هندوستان (NSEL)

سنگ بنای این بورس در ۱۰ فوریه سال ۲۰۰۵ میلادی گذاشته شده است که بورسی است تمام الکترونیک و با عملکرد شفاف که در آن معاملات نقدی با تحویل فوری (SPOT) روی طیف وسیعی از کالاهای کشاورزی انجام می‌شود. به دلیل الکترونیکی بودن فعالیت‌های این بورس، فعالان بازار از هر نقطه کشور و با دسترسی به اینترنت قادر به ارائه سفارشات خرید و فروش هستند. مهمترین اهدافی که بورس ملی معاملات نقدی هندوستان برای تحقق آنها راه‌اندازی شده است، شامل موارد یر است:

• فرآهم آوردن روش‌های کارآمد کشف نرخ برای کالاهای مختلف کشاورزی در فرآیند انجام معاملات نقدی به شفاف‌ترین شکل ممکن

• به وجود آوردن بازاری مناسب برای کشاورزان که بتوانند محصولات خود را با بهترین و عادلانه‌ترین قیمت ممکن در آن به فروش برسانند

• ایجاد بازاری که در آن مصرف‌کنندگان نهایی، صادرکنندگان، تعاونی‌های مصرف و... بتوانند کالاها را با رقابتی‌ترین قیمت‌ها و بدون کوچکترین ریسک کیفیت خریداری نمایند. چرا که بورس تعهد می‌کند که کالاهای معامله شده با کیفیت مشخص تحویل خریدار شود و فروشنده نمی‌تواند کالای با کیفیت پایین‌تر را به وی تحویل دهد.

• به وجود آوردن محلی که در آن سرمایه‌گذاران بتوانند با شفافیت هرچه تمام‌تر در زمینه کالاها سرمایه‌گذاری نمایند. این موضوع موجبات رشد تولید و تشویق سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف کشاورزی را فراهم می‌آورد که ایجاد اشتغال و رونق فعالیت‌های اقتصادی را به همراه دارد.

• کشف قیمت‌های رقابتی برای کالاهای مختلف (از برابری عرضه و تقاضا) که می‌تواند در تعیین قیمت‌های تسویه معاملات آتی مورد استفاده قرار گیرد. همانگونه که می‌دانیم در تعیین قیمت‌های آتی برای کالاهای مختلف روش‌های گوناگونی مورد استفاده قرار می‌گیرد که ناکارآمد بودن آن روش‌ها موجب دلسردی مشارکت‌کنندگان بازار می‌شود.

• کمک به دولت و کمیسیون بازارهای آتی هند (FMC) (نهاد ناظر بر فعالیت بورس‌های هند) جهت اعمال انواع سیاست‌ها در بازارهای کالا و بورس‌های اوراق بهادار مبتنی بر کالا

• ارتقای کیفیت و سطح استاندارد کالاهای کشاورزی با پذیرش کالاهای دارای حداقل کیفیت در بورس

• به وجود آوردن بازاری که در آن مشارکت‌کنندگان مختلف بازار می‌توانند با سپردن رسید انبارهای مورد تایید بورس به عنوان وثیقه، به دریافت تسهیلات از بانک‌ها و سایر موسسات اعتباری اقدام کنند.

همانگونه که مشهود است، اهداف و عملکرد این بورس شباهت‌های زیادی با بورس کالای ایران دارد، اما آنچه مدنظر است، این است که فعالیت بورس ملی معاملات نقدی هند و بورس‌های دیگر شبیه به آن، مصداق عینی فعالیت بورس‌های مشابه بورس کالای ایران در دنیا است. حال سوالی که هنوز به آن پاسخ داده نشده این است که چرا تعداد زیادی از بورس‌های دنیا بیشتر در عرصه معاملات ابزارهای مشتقه فعالیت دارند، تا معاملات نقدی؟ در پاسخ به این سوال توجه به دو موضوع حائز اهمیت است؛ نخست اینکه حجم معاملات صورت گرفته روی کالاها با استفاده از اوراق بهادار مبتنی بر کالا چندین برابر موجودی خود کالاها است، به این معنی که در آن بورس‌ها معامله کنندگان اصلا کالایی ندارند که آن را معامله کنند و صرفا با مقاصد سفته بازی و برای استفاده از نوسانات قیمت کالاها وارد بازار می‌شوند. طبیعی است که بازارهای نقدی جهان پاسخگوی حجم عظیم سرمایه‌های سفته‌بازان نخواهد بود که در نتیجه بازارهای اوراق بهادار مبتنی بر کالا که نیازی به وجود داشتن خود کالاها نیست، رونق می‌یابند. دوم اینکه از نظر شرعی انجام معامله روی کالایی که وجود خارجی ندارد، اشکال دارد که با توجه به ساختار اسلامی جامعه، گسترش چنین معاملاتی امکان‌پذیر نیست. به همین دلیل است که حتی در معاملات آتی بورس کالای ایران نیز حتما باید کالا تحویل داده شود که در بورس‌های دنیا لزوما چنین نیست.

همانگونه که اشاره شد، قیمت‌های کشف شده در بورس ملی معاملات نقدی هند برای تعیین قیمت کالاها در معاملات آتی مورد استفاده قرار می‌گیرد که در راستای سلامت بازار این نوع قراردادها است. برای استفاده از این خاصیت بازارهای نقدی، بورس کالای ایران نیز می‌تواند با راه اندازی معاملات نقدی سکه بهار آزادی و دیگر کالاهایی که روی آنها معاملات آتی صورت می‌پذیرد، از قیمت‌های نقدی کشف شده آنها در سیاست‌گذاری‌های مختلف معاملات آتی استفاده کند.