دکتر عبدالکریم گیم *

قسمت دوم

بورس نفت

بورس نفت به‌منظور ایجاد وسیله‌ای برای کاهش ریسک معاملات نفتی، کاهش بی‌ثباتی، افزایش انعطاف‌پذیری و فراهم کردن ابعاد وسیع‌تر تجاری برای نفت و صنایع وابسته آن به وجود آمده‌اند و ابزارهای لازم را برای مبادله میان مبادله‌گران، تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان، پالایشگران و دلالان فراهم می‌کنند. در این بازارها تضمین لازم و کافی برای اجرای عملیات و بیمه به منظور جلوگیری از ضرر و خطر ورشکستگی فراهم می‌شود و ریسک ناشی از نوسانات قیمت یا هرگونه ریسک دیگر در این بازارها از بین می‌رود.

در واقع قراردادهای متفاوت و استراتژی‌های بیمه قیمت در بازارهای نفتی هستند که ابزار کنترل ریسک و تضمین قیمت به شمار می‌آیند.

اولین قرارداد مورد نظر قراردادهای آتی هستند که ویژگی‌های آنها در کلیه بازارهای آتی تا حدود زیادی با یکدیگر اشتراک دارند. برای نمونه قراردادهای آتی بازار نفت نیویورک ویژگی‌های مشترک با سایر قراردادهای آتی کالاهای دیگر دارد. این ویژگی‌ها عبارتند از:

۱ - در این بازارها قیمتی مطمئن و بیمه شده برای خریداران و فروشندگان اعلام می‌شود.

۲ - برای کاهش هزینه‌های معامله‌گران در این بازارها تنها ودیعه برای مبادله پرداخت می‌گردد.

۳ - عملکرد قراردادها با یک سیستم مالی قدرتمند حمایت می‌شوند. عمده قراردادهای آتی در بازارهای نیویورک، لندن و سنگاپور معرفی شده‌اند که از آن میان قراردادهای آتی نفت بازار لندن به مرور تبدیل به پایه‌ای برای تعیین و شناخت قیمت نفت در سطح جهان شده است. از دیگر ابزارهای مالی در بازار نفت قراردادهای اختیاری هستند.

قراردادهای اختیاری در بازار نفت خام و فرآورده در دهه ۱۹۸۰ معرفی شده‌اند. این نوع قرارداد از سوی بورس نفت نیویورک در ۱۹۸۶ مطرح شد. در جهت کاهش ریسک و معرفی یک ابزار مالی مدیریتی در امتداد اجتناب از ریسک‌ها در بازارهای نفت خام بود که قراردادهای اختیاری معرفی شدند. به دلیل استقبال گسترده از این نوع قراردادها سایر قراردادهای اختیاری به فرآورده‌های نفتی تسری یافتند. برای مثال قرارداد اختیاری نفت سفید در ۱۹۸۷ و قرارداد اختیاری بنزین در ۱۹۸۹ در بازار نفت نیویورک معرفی شدند. این نوع قراردادها موفقیت بسیاری در بازارهای نفت خام پیدا کردند. امروزه به طور متوسط روزانه ۲۶هزار قرارداد اختیاری تنها در بورس نیویورک مورد مبادله واقع می‌شود.

همچنین قراردادهای جبرانی یکی دیگر از ابزارهای مالی هستند که در بازارهای بورس نفت مورد مبادله قرار می‌گیرند. شکل کلی و ساختار این قراردادها و بازار نفت مانند سایر بازارها است.

الزام استقرار یک بازار نفتی در ایران بر مبنای یافته‌های بررسی بازار برنت

بازار برنت در دهه ۱۹۸۰ در پاسخگویی به تغییرات اساسی بازار نفت طی دهه ۱۹۷۰ به وجود آمد. بازار نفت برنت در واقع تاثیرگذارترین بازار نفتی دنیا است که بررسی آن کمک شایانی به شناخت بازارهای نفتی می‌کند. دلایل بسیاری برای پیدایش بازار برنت و به تبع آن بازار استاندارد شده نفت لندن ارائه شده است. از جمله آنان می‌توان نزدیکی به بازار مصرف، تمرکز صنعت نفت در منطقه، حجم بالای تولیدات، مالکیت گسترده و متفاوت در بین تولیدکنندگان و وجود زیرساخت‌های اساسی در منطقه اشاره کرد. این موارد را در شش طبقه زیر می‌توان دسته‌بندی کرد: (بازار جدید نفتی باید به شرایط ارائه شده در این طبقات پاسخگو باشد).

۱ - عرضه‌کنندگان در بازار زیاد باشند. (بازار رقابتی باشد)

۲ - حجم بالایی از نفت برای مبادله در بازار وجود داشته باشد.

۳ - زیرساخت‌های معامله مبادله انبار و تحویل فیزیکی نفت به صورت روان در اندازه‌‌های مدنظر مشارکت‌کنندگان در بازار وجود داشته باشد.

۴ - محدودیت برای تولید و عرضه نفت موجود نباشد.

۵ - چارچوب نهادی بازارگرا در اقتصاد شور میزبان وجود داشته باشد.

۶ - موقعیت حقوقی و مالیاتی برای مشارکت‌کنندگان در بازار به طور مناسب وجود داشته باشد.

برای ایجاد یک بازار نفتی استاندارد که بتوان در آن قراردادهایی را برای کاهش ریسک مشارکت‌کنندگان در این بازار ارائه کرد، می‌بایست ۶ مورد بالا را به طور کامل در نظر گرفت.

در بند اول باید عرضه‌کنندگان در چنین بازاری زیاد باشند و مثلا تنها شرکت ملی نفت ایران به عنوان عرضه‌کننده وجود نداشته باشد. برای دستیابی به این مهم می‌توان شرکت ملی نفت ایران را به اجزای کوچک‌تر تقسیم کرد یا به سایر شرکت‌های داخلی و خارجی اجازه فعالیت به عنوان تولیدکننده داد. پس از ایجاد یک سیستم بازار رقابتی بازار آتی که توسط تعداد بسیاری از تولیدکنندگان انجام می‌شود، مطمئنا همیشه حجم زیاد نفت برای مبادله در بازار وجود خواهد داشت، زیرا شرایط رقابتی تضمین‌کننده ثبات عرضه خواهد بود.

در منطقه برنت وجود انبارهای متعدد وخطوط لوله و در آمریکا وجود خطوط لوله گسترده در امکان تحویل فیزیکی نفت را در بازارها عملی می‌سازد. برای پاسخگویی به بند سوم باید زیرساخت‌هایی از جمله خطوط لوله، اسکله‌های نفتی، انبارهای نفت و فرآورده‌های آن در کشور ایجاد شوند و سرمایه‌گذاری‌هایی برای ایجاد زیرساخت‌ها صورت پذیرد. در حال حاضر کشور ما به دلیل عضویت در اوپک با محدودیت تولید مواجه است، از این رو با توجه به اینکه برای ایجاد یک بازار نباید محدودیت تولید و عرضه نفت وجود داشته باشد یا باید برای عضویت در اوپک تجدیدنظر شود یا از سایر تولیدکنندگان نفت برای حضور و مشارکت در چنین بازاری اقدام مقتضی به عمل آید. بند پنجم شاید مهم‌ترین بند برای ایجاد چنین بازاری باشد و باید اقتصاد کشور به سمت یک اقتصاد بازار حرکت نماید زیرا نمی‌توان در یک ساختار اقتصادی غیربازار که هیچ‌کدام از بازارهای آن رقابتی نیستند، یک بازار رقابتی ایجاد کرد. از این رو مهم‌ترین بستر برای تشکیل بازاری حرکت کل اقتصاد کشور به سمت یک اقتصاد بازار رقابتی خواهد بود.

*عضو هیات‌علمی دانشگاه صنعت نفت اهواز

منبع: شرکت ملی نفت