ابراهیم همتی

ما در صنعت فولاد و ریخته‌گری مزیت‌های بالقوه‌ای داریم، این مزیت‌ها کمک می‌کنند تا ما بتوانیم در چارچوب طرح تحول اقتصادی و برنامه چشم‌انداز ۲۰ساله (ایران ۱۴۰۴، توسعه‌یافته) سالانه حداقل ۱۰۰میلیون تن فولاد برای تامین نیاز خودمان تولید کنیم. در بحث کلان نگری صنعت ریخته‌گری هیچ‌گاه از فولاد جدا نبوده است، چالش‌های پیش روی هر دوی اینها یکسان می‌باشد. در سال‌های اخیر بزرگ‌ترین چالش پیش روی تامین مواداولیه مورد نیاز می‌باشد. در چند سال اخیر صنعت فولاد و ریخته‌گری با مشکلات زیادی در زمینه تامین مواد اولیه مورد نیاز شامل مواد اولیه آلیاژی و فروآلیاژی مواجه بوده است. در این میان ما سعی کرده‌ایم برای مشکلات و چالش‌های مهم صنعت فولاد و ریخته‌گری را به تفصیل بیان کنیم و امیدوار هستیم این نوشتار بتواند مورد توجه مسوولین محترم وزارت بازرگانی و صنایع و معادن کشور قرار گیرد.

رقابت و جدال فولادسازان بزرگ جهان شامل کارتل‌های بزرگ چینی، آمریکایی، هندی، ژاپنی و... برای دسترسی آسان به منابع و مواداولیه استراتژیک طی ماه‌های اخیر کاملا مشهود بوده است. با افزایش تقاضا برای تامین نیاز شرکت‌های فولادسازی و ریخته‌گری در جهان اغلب شرکت‌های بزرگ چندملیتی که دارای مزیت نسبی و رقابتی هستند برنامه‌های استراتژیک و مدونی برای توسعه منابع مورد نیاز خود تدوین کرده‌اند. هم‌اکنون شرکت‌های بزرگ فولادی با خرید بخش اعظم سهام شرکت‌های تولیدکننده مواداولیه ظرفیت تولید خود را افزایش داده‌اند. آنها با امضای قراردادهای درازمدت با تولیدکنندگان مواداولیه قدرت چانه‌زنی بیشتری را در بازارهای جهانی فولاد و ریخته‌گری به دست آورده‌اند. هم‌اکنون شرکت‌های بازرگانی موفق با مدرنیزه کردن فعالیت‌های تجاری خود بازوی تجاری شرکت‌های بزرگ فولادسازی محسوب می‌گردند. به همین دلیل در طی چند ماه اخیر رقابت سختی بین شرکت‌های بزرگ فولادی در قسمت شرق آسیا برای خرید سهام این شرکت‌ها به وجود آمده است، آنها توانسته‌اند با استفاده از تجربیات و دانش تخصصی خود معادلات مربوط به بازارهای منطقه‌ای محصولات فولادی و ریخته‌گری را تغییر دهند.

از آغاز سال میلادی ۲۰۰۸ و در پی افزایش تدریجی قیمت نفت و هزینه حمل‌ونقل به خصوص در ماه‌های جولای و آگوست، بازار جهانی مواد اولیه با افزایش بی‌رویه قیمت‌ها روبه‌رو شد. پس از کاهش نسبی قیمت نفت در روزهای پایانی ماه آگوست، قیمت‌ها اندکی کاهش یافته است. هنوز هم نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی از تحولات آتی فلزات شامل انواع محصولات فولادی و ریخته‌گری ارائه کرد. پس از رکوردشکنی‌های پی‌درپی در ماه آگوست و افت تقاضا به خاطر تعطیلات تابستانی در کشورهای اروپایی و سایر کشورهای نیم‌کره شمالی و تقارن آن با زمان برگزاری بازی‌های ورزشی المپیک پکن و عرضه مازاد بر مصرف موجب گردید قیمت‌ها تا حدودی کاهش یابد. به هر حال به نظر می‌رسد با تغییر در رفتار مشتریان محصولات فولادی و ریخته‌گری در ماه‌های پایانی سال و رشد مصرف مواد اولیه بتواند در ماه‌های پایانی سال ۲۰۰۸میلادی در افزایش و صعود مجدد قیمت‌ها تاثیر بسزایی داشته باشد. در همین زمان بازار داخلی ایران شرایط متفاوتی را نسبت به سال گذشته داشته است. چشم‌انداز بازار به دلیل افزایش طرح‌های زیربنایی و عمرانی دولت محترم جمهوری اسلامی ایران به دلیل بالا رفتن تقاضا در نیمه دوم سال ۱۳۸۷ مطلوب به نظر می‌رسد، اما قیمت بسیار بالا است و توازن در عرضه و تقاضا وجود ندارد که موجب خواهد شد قیمت‌های غیرواقعی در بازار داخلی حاکم شود. همچنین با افزایش سرمایه‌گذاری بنگاه‌های دولتی بر روی بخش‌های ساختمانی و تاسیسات زیربنایی کشور انتظار می‌رود تا سال ۱۳۹۵هجری شمسی مصرف فولاد با ادامه رشد پرشتاب خود به رقمی بیش از ۴۰میلیون تن برسد.

صنایع فولاد و ریخته‌گری به شدت به مواد اولیه وابسته هستند، در ماههای گذشته افزایش نسبی قیمت مواد اولیه در بازارهای جهانی و به خصوص تعرفه‌های صادراتی ۲۰ تا ۳۰درصدی چین بر روی مواد اولیه فروآلیاژی و سنگ‌آهن موجب رشد قیمت‌ها در بازار داخلی ایران شد.

در عین حال نمی‌توان پیشی گرفتن تقاضا بر عرضه را نیز نادیده گرفت. به‌رغم هشدارهای مکرر فعالان صنعت فولاد و ریخته‌گری در سال‌های اخیر مبنی بر ضرورت سرمایه‌گذاری راهبردی بر روی مواد اولیه همزمان با افزایش مصرف داخلی این امر در سال ۱۳۸۷ نمود بیشتری پیدا کرد و موجب گردید تا قیمت برخی از اقلام پرمصرف و به‌خصوص محصولات فروآلیاژی خاص به میزان ۷۰درصد افزایش قیمت داشته باشد. تغییرات ناگهانی قیمت‌ها در ماه های گذشته بر نگرانی‌های مصرف‌کنندگان افزوده است، تحلیلگران آگاه به مدیریت بازار هشدار می‌دهند که در سال‌های آینده با توجه به افزایش مصرف سالانه مواد اولیه فروآلیاژی و ریخته‌گری در کشورهای چین و هندوستان تا سال ۲۰۱۵ میلادی و کاهش صادرات این محصولات از این دو کشور، قیمت مواد اولیه در بازار داخلی ایران کماکان افزایش خواهد یافت. بدون در نظر گرفتن معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی حاکم بر بازار فولاد و مواد اولیه، قیمت‌ها هر سال۱۵ تا ۲۰درصد افزایش خواهد یافت.

بنابراین کاهش موقتی قیمت‌ها به دلیل حضور پررنگ بنگاه‌های دولتی نمی‌تواند دلیل قانع‌کننده‌ای برای ادامه روند فعلی و حاکم بر بازار باشد. تنها راه نجات صنعت فولاد و ریخته‌گری از وضعیت پیش‌رو، حرکت در مسیر سند چشم‌انداز ۲۰ساله و متعاقب آن توسعه راهبردی صنایع تولیدکننده مواد اولیه و همچنین اجرای طرح‌های توسعه توسط بخش خصوصی و جذب سرمایه‌گذاران خارجی در ایران می‌باشد.

قیمت مواد اولیه به‌خصوص فروآلیاژها به‌دلیل افزایش تقاضای جهانی روبه‌رشد است، در ماه‌های اخیر تولیدکنندگان خارجی مواد اولیه و به‌خصوص سنگ‌آهن موفق شدند تا قیمت محصولات خود را افزایش دهند، به‌همین دلیل هم‌اکنون قیمت انواع محصولات فروآلیاژی و مواد اولیه ریخته‌گری در بازارهای منطقه‌ای از جمله ایران و سایر کشورهای حوزه خلیج‌فارس افزایش یافته است. در ماه‌های اردیبهشت و خرداد سال‌جاری آهنگ افزایش قیمت مواد اولیه وارداتی به‌خصوص در مناطقی از کشورهای آسیایی که وابستگی بیشتری به مواد اولیه صادراتی چین داشتند شتاب گرفت به‌طوری که عرضه‌کنندگان و صادرکنندگان چینی برای مقابله با افزایش تعرفه‌های صادراتی از صادرات محصولاتشان کاستند و خریداران ایرانی دریافتند که باید پذیرای افزایش قیمت بیشتری نسبت به گذشته برای خرید محموله‌های بعدی باشند. با ادامه افزایش قیمت جهانی نفت و هزینه‌های حمل‌و‌نقل از بنادر مبدا تا بنادر‌جنوبی ایران شرایط برای مصرف‌کنندگان و واردکنندگان ایرانی دشوار‌تر شد.

باتوجه به عدم سرمایه‌گذاری مناسب در طرح‌های زیربنایی حتی تولیدکنندگان مهم فروآلیاژی مانند شرکت آلیاژهای نشکن‌ساز و فروسیلیس ایران به‌دلیل وابستگی به برخی از اقلام وارداتی همچون شمش منیزیم و عناصر خاص آلیاژی و افزایش هزینه‌های تولید نتوانستند قیمت خود را ثابت نگه‌دارند و به‌رغم مقاومت چندین ماهه مجبور شدند تا قیمت محصولات خود را افزایش دهند.

در‌حال‌حاضر باتوجه به شرایط خاص بازار داخلی قیمت‌ها در چارچوب قانون عرضه و تقاضا تعیین نمی‌گردد، و برای اولین‌بار ما شاهد وضعیتی هستیم که قیمت‌ها مورد قبول هیچ‌کدام از طرفین شامل تولیدکنندگان داخلی مواد اولیه، واردکنندگان(تجار و بازرگانان) و مصرف‌کنندگان نمی‌باشد. انتظار می‌رود با افزایش تقاضا در نیمه دوم سال‌جاری قیمت‌ها نیز افزایش یابد.

در دهه آینده با افزایش تقاضا برای محصولات فولادی و ریخته‌گری توسعه راهبردی صنایع تولیدکننده مواد اولیه برپایه مدیریت استراتژیک و مدیریت بازار ضروری می‌باشد. قصور در این زمینه خسارات جبران‌ناپذیری بر صنعت فولاد و ریخته‌گری تحمیل خواهد نمود. تقاضا برای مواد اولیه در بازارهای آسیایی به خصوص کشورهای حوزه خلیج فارس به شدت رو به افزایش است. به همین منظور و جهت پاسخگویی به تقاضاهای بیش از ظرفیت تولید داخلی لازم است تا چاره‌ای اندیشیده شود، دیگر مدیریت سنتی حاکم بر بخش تولید نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای اساسی صنایع زیربنایی کشور باشد. در سال های ۲۰۱۲-۲۰۱۰ مصرف مواد اولیه در کشورهای همجوار ما ۳/۸۳درصد افزایش خواهد یافت. به عقیده اکثر تحلیل‌گران منطقه‌ای در سال‌های آینده صادرات مواد اولیه فروآلیاژی و ریخته‌گری از کشورهای چین و هند به مقصد کشورهای خاورمیانه کاهش چشمگیری خواهد داشت و حتی موجب خواهد شد برخی از ظرفیت‌ها و تناژهای مورد قرارداد از قبل به این مناطق ارسال نشود. انتقال این بحران به بازار داخلی ایران ممکن است موجب بی‌ثباتی بیشتر در برنامه‌های توسعه شرکت‌های بزرگ فولادسازی و ریخته‌گری گردیده و رقابت‌پذیری محصولات نهایی این شرکت‌ها را در بازار داخلی و بین‌المللی به حداقل ممکن کاهش خواهد داد.

پیرو فرمایشات اخیر مقام معظم رهبری در خصوص اصل ۴۴قانون اساسی، بخش خصوصی می‌تواند با حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم دولت محترم و تصویب لوایح حمایتی توسط مجلس شورای اسلامی نسبت به توسعه راهبردی صنایع زیربنایی در زمان مناسب اقدام نماید. بخش خصوصی ایران به دلیل بومی‌‌سازی تکنولوژی تولید فروآلیاژهای پرمصرف و دارا بودن ظرفیت مناسب و پتانسیل بالا، می‌تواند نقش مهمی در حل مشکلات پیش‌رو در جهت تامین مواد اولیه مورد نیاز کشور ایفا نماید. با تداوم حضور بخش خصوصی انتظار می‌رود این بخش بتواند به تنهایی تا سال ۱۴۰۴ بیش از ۹۰درصد مواد اولیه مورد نیاز صنعت فولاد و ریخته‌گری را تولید و در بازار داخلی عرضه نماید. اندیشمندان و استراتژیست‌های اقتصادی و صنعتی معتقدند توسعه راهبردی صنایع زیربنایی از جمله صنعت فروآلیاژی کشور نیازمند مدیریت استراتژیک آن طی دهه آینده و بر پایه طرح تحول اقتصادی می‌باشد. دو پارامتر مهم در عدم موفقیت نسبی دولت‌های قبلی و فعلی در توسعه راهبردی این صنعت، اصلاح ساختارهای حاکم بر این صنعت با پرهیز از مدیریت سنتی و انتخاب الگوی مناسب برای رشد این صنایع می‌باشد. طی سالیان گذشته استراتژیست‌های صنعتی و اقتصادی برای سرمایه‌گذاری هدفمند در زمینه تامین و تولید مواد اولیه مورد نیاز صنعت فولاد و ریخته‌گری نتوانسته‌اند الگوی مناسبی انتخاب نمایند. انتخاب مناسب الگوی سرمایه‌داری ژاپنی یا آمریکایی می‌توانست ما را به موفقیت‌های زیادی در این زمینه برساند. در سال‌های اخیر عملکرد بنگاه‌های دولتی بر پایه تلفیقی از دو الگوی سرمایه‌داری ژاپنی و دولتی بوده است. تلفیق این دو الگو در اکثر بخش‌های اقتصادی کشور توام با موفقیت بوده، ولی نتایج حاصل از آن در صنعت تولید مواد اولیه زیانبار بوده است. در سال‌های گذشته دولت نهم تلاش کرده است با انتخاب الگوی مناسب، الگوی بانک‌محور ژاپنی را به الگوی سهام‌محور آمریکایی ترجیح دهد. متاسفانه با توجه به شاخص‌های مختلف این دو الگو و اجرای تلفیقی آن در سال‌های گذشته، و به دلیل دولتی بودن بیش از حد اقتصاد ایران الگوی بانک‌محور ژاپنی نتوانسته به موفقیت جامعی در ایران دست یابد. کشور ژاپن پس از جنگ دوم جهانی توانست با سیاستگذاری‌های صنعتی مناسب و انتخاب الگوهای بانک‌محوری، سرمایه‌گذاری عظیمی در بخش تولید مواد اولیه انجام دهد. انتخاب استراتژی مناسب به آنها کمک کرد تا در دهه‌های آینده به یکی از قطب‌های اصلی صنعت فولاد و ریخته‌گری جهان تبدیل شوند. دولت ژاپن پس از خرابی‌های جنگ دوم جهانی با سیاستگذاری‌های مناسب و حمایت قاطع از بخش‌خصوصی و صاحبان کسب و کار، و توزیع درآمدها بین بخش‌های مهم صنایع و زیربنایی توانستند به موفقیت‌های چشمگیری دست یابند. دولتی بودن شرکت‌های بزرگ و همچنین وابستگی شدید آنها به بودجه‌های دولتی موجب شده تا به‌رغم انتخاب الگوی مناسب، موفقیت‌ها محدود باشد. انتخاب الگوی مناسب در حمایت از بخش‌خصوصی و تامین اعتبارات بانکی مورد نیاز آنها به جای اعطای بودجه‌های هنگفت به بنگاه‌های دولتی کم‌بازده می‌تواند استراتژی مناسب بر توسعه صنعت متالوژی بر اساس چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور باشد. الگوی سهام‌محور با توجه به شرایط خاص منطقه‌ای مناسب نبوده وتوام با ریسک بالاخواهد بود.

مدیریت استراتژی نقطه مقابل مدیریت سنتی تعریف می‌شود. اگر ما می‌خواهیم تا در یک دهه آینده حداقل نوسان قیمت‌ها را داشته باشیم، باید سیاست‌های خود را از تولید‌محوری به بازارمحوری تغییر دهیم. این تغییر رفتار مختص دولت محترم نهم نیست. بلکه به نحوه عملکرد ما فعالان صنعت فولاد و ریخته‌گری و متالوژی در چند سال آینده بستگی دارد. توسعه بدون ایجاد تغییرات اساسی در تفکرات موجود امکان‌پذیر نخواهد بود.

مدیر فنی و بازرگانی گروه فولاد ریزان آسیا