مسعود فزون‌بال *

دیروز، نتایج اولیه حرکت بزرگی که شش سال پیش با هدف تاسیس بورس نفت ایران آغاز شد، به ثمر ‌نشست و عرصه برخی از فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی از طریق بورس کالای ایران آغاز ‌شد. خرداد سال آینده، صنعت نفت ایران صدساله می‌شود و این در شرایطی است که در سال جاری شاهد بالاترین قیمت‌های جهانی نفت در تاریخ معاملات آن هستیم و با تعدیل تدریجی قیمت‌ها و بهبود وضعیت اقتصادی ایالات متحده، می‌توان اطمینان داشت که معاملات نفت و به تبع آن مشتقات نفتی و پتروشیمی همچنان در صدر معاملات بازارهای بورس جهان باشد. از طرفی، توسعه صنایع پتروشیمی و جایگزینی حامل‌های انرژی و نیاز جهانی به گاز طبیعی باعث شده است که علاوه بر نفت خام، گاز و فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی نیز از جایگاه ویژه‌ای در تجارت جهانی برخوردار شوند. با این اوصاف و با ذکر این نکته که در گردهمایی امسال در داووس به گسترش و توسعه فن‌آوری جهت بهبود وضعیت اقتصادی کشورهای جهان تاکید شد، می‌توان چنین نتیجه گرفت که در سال‌های پیش‌رو بنگاه‌ها و موسسات اقتصادی که فعالیت‌های خود را بر مبنای «منابع اصلی مورد نیاز بازار» و با استفاده از «فن‌آوری‌های نوین» در بازار عرضه یا داد و ستد می‌کنند، از موفقیت بیشتری برخوردار خواهند بود. تعبیر کاربردی این موضع برای کشورمان این است که شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی که در زمینه عرضه و فروش فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی فعالیت می‌کنند اگر خدمات خود را با روش‌های به روز دنیا برای مشتریان داخلی و خارجی ارائه دهند، موفقتر خواهند بود و موقعیت پایدار بالاتری را در بازار به دست خواهند آورد. از طرفی یکی از ابزارهای مهم در گسترش، توسعه و تنوع بازار، بورس‌های فعال و پویا هستند بورس‌ها نه فقط به عنوان محل مطمئنی برای خرید و فروش، بلکه وسیله‌ای برای گسترش و تنوع بازار از طریق جذب خریداران و فروشندگان جدید، ایجاد امکان عرضه کالا به بازارهای خارجی، گسترش معاملات خارجی از طریق ایجاد بسترهای لازم جهت نقل و انتقال قانونی اعتبارات ارزی، ایجاد شعب و فعالیت در بورس‌های خارج از کشور هستند. در این راستا و براساس بند یک اصل ۱۱۰قانون اساسی و به دنبال تصویب سیاست‌های کلی نظام در بخش نفت و گاز، خوشبختانه در کنار سیاست تولید صیانتی از نفت، موضوع بهره‌برداری از موقعیت منطقه‌ای و جغرافیایی کشور برای خرید و فروش(و همچنین فرآوری و پالایش و معاوضه) نفت و گاز منطقه به بازارهای داخلی و خارجی نیز در پایان سال ۷۹ توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شد که بی‌تردید آغاز معاملات فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی در بورس، یکی از نقاط عطف در تحقق این امر است. در صورت حمایت داخلی از بورس کالا و ایجاد ارتباط موثر آن با بورس‌های بین‌المللی و وجود کارگزاری‌های توانمند و آشنا به معاملات نفت و سیستم‌های مورد نیاز جهت انجام معاملات، می‌توان امکان انجام معاملات موفق را برای محصولات نفتی و پتروشیمی در بورس کالای ایران فراهم ساخت. و از آنجا که شناخت بازار و آشنایی از اساسی‌ترین مراحل فعالیت‌های اقتصادی است.

شناخت بازار و آشنایی با آن

گرچه سودمندی فعالیت‌های اقتصادی در بازار نفت و گاز دنیا به طور عام مشخص است ولی از آنجا که در هر فعالیت اقتصادی آگاهی از دو فاکتور «نیاز بازار (به عبارت عام، مشتری)» و «تامین منابع (به عبارت عام، فروشنده)» ضروری است لذا آمارهای زیر جهت تصمیم‌گیری‌های فعالان اقتصادی این بخش مفید است.

۱ - وضعیت جهانی (نیاز بازار): آمارهای رسمی سازمان بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد که در دو دهه اخیر (مقایسه سال ۱۹۸۵ با سال ۲۰۰۵) رشد مصرف نفت در جهان بیش از ۳۸درصد بوده است و این رقم در کشورهای خاورمیانه و آسیای شرقی به خصوص چین و کره‌جنوبی بیش از ۱۰۰درصد است.

از طرفی در همین مدت، رشد تولید نفت و گاز طبیعی مایع در جهان حدودا ۴۱درصد بوده است که رشد تولید کشورهای خاورمیانه و آفریقایی به ترتیب نزدیک به ۱۵۰درصد و ۱۰۰درصد است.لذا چنین نتیجه‌گیری می‌شود که در طول این دو دهه با وجود رشد تولید نفت و گاز در سطح جهانی و همچنین تلاش کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه به جایگزینی حامل‌های انرژی و تعدیل مصرف نفت، نیاز جهان به این ماده ارزشمند و فرآورده‌های آن روز به روز افزایش یافته و می‌یابد. از این رو است که علاوه بر روش‌های سنتی خرید و فروش از طریق قراردادها و سازوکارهای قدیمی، معاملات نفتی در بازارهای بورس نیویورک و لندن از لحاظ حجم و تعداد همواره در صدر معاملات قرار دارد.

در برخی از روزها تعداد دفعات معاملات فقط نفت‌خام در NYMEX به بیش از ۴۵۰۰ بار می‌رسد. آمریکای شمالی، آسیایی شرقی و اروپا به ترتیب بیشترین میزان مصرف نفت خام جهان را دارند.

۲ - وضعیت ایران (تامین منابع) : طبق آخرین آمارها، ایران با دارا بودن رتبه دوم ذخایر گاز و رتبه دوم (در آمارهای قدیم رتبه سوم)، ذخایر نفت در دنیا از جایگاه ویژه جهانی در دارا بودن منابع انرژی فسیلی برخوردار است. درصد رشد تولید و مصرف در ایران در دو دهه اخیر (مقایسه سال ۱۹۸۵ با ۲۰۰۵) تقریبا برابر و هر کدام ۱۰۰درصد بوده است. حدود ۳۸درصد تولید نفت کشور برای استفاده در داخل و مابقی آن برای صادرات استفاده می‌شود. گرچه جهت صرفه‌جویی منابع تجدیدناپذیر و حفظ آنها برای نسل‌های آینده، باید همواره در استفاده بهینه از این سرمایه ملی کوشید؛ ولی در تایید گفته‌های اخیر دبیرکل اوپک در خصوص در اختیار داشتن ذخایر کافی اعضا، خوشبختانه کشورمان نیز از ذخایر مناسبی برخوردار است.غیر از نفت خام، فروش کل تولیدات فرآورده‌های پتروشیمی در سال‌جاری (با احتساب اسفند) حدود ۸میلیارد و ۳۰۰میلیون دلار است که بیش از ۵میلیارد دلار آن مربوط به صادرات و مابقی آن نیز فروش داخلی بوده است. اگر فرآورده‌های نفتی تولیدی پالایشگاه‌های کشور را (غیر از بنزین) نیز به این رقم اضافه کنیم، رقمی بسیار قابل توجه است که بی‌تردید با توجه به روند خصوصی‌سازی و تمایل بخش‌خصوصی به عرضه کالاها از طریق بورس، بی‌تردید به تدریج حجم بالاتر و تعداد بیشتری از فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی بخش دولتی و خصوصی در بورس عرضه خواهد شد.

اقدامات اجرایی مورد نیاز

در هر بخش اقتصادی سودآور، حضور رقبا اجتناب‌ناپذیر است و اگر قوانین و نظام‌های بازار شفاف باشند، هر بنگاهی بسته به میزان دانایی و توانایی خود سود خواهد برد. بورس به عنوان ابزار مهم بازار، عموما فعالیتی با اهمیت در اقتصاد محسوب می‌شود. در این راستا، اقدامات اجرایی که بورس کالا و کارگزاری‌های مربوطه می‌توانند جهت افزایش درصد موفقیت در انجام معاملات فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی انجام دهند به شرح زیر پیشنهاد می‌شود. ۱- ترغیب تعداد بیشتری از شرکت‌های پتروشیمی در افزایش عرضه محصولات (با تقاضای خرید بالا) از طریق بورس ۲- آشناسازی کارگزاران مربوط با فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی ۳- شناسایی فرآورده‌های پرمتقاضی و خریداران عمده داخلی و خارجی و ترغیب خریداران به خرید از طریق بورس ۴- تقویت زیرساخت‌های بانکی جهت نقل و انتقال اعتبار و ارز در فروش خارجی ۵- افزایش اطمینان خاطر برای خریداران خارجی فعلی و جدید جهت انجام معاملات از طریق بورس ایران ۶- افزایش روزهای کاری بورس (در رینگ نفت) جهت تناسب با بازارهای بین‌المللی ۷- فعالیت کارگزاران در بورس‌های منطقه و آسیا و استقبال از حضور کارگزاران شرکت‌های خارجی در بورس ایران ۸- بازاریابی خارجی به منظور سوق دادن انجام معاملات بیشتر و بزرگتر در بورس ایران ۹- استقبال از حضور تجار و بازرگانان نفتی خارجی جهت رونق معاملات بورس ایران ۱۰- ارائه گزارش موفقیت‌های معاملاتی فاز اول به هیات دولت جهت تسریع شروع فاز دوم ۱۱- افزایش توان فنی و دانش و تقویت‌ بسترهای انجام معاملاتی جهت دستیابی به سطحی قابل اطمینان برای انجام معاملات نفتی در سطح بین‌المللی از طریق بورس ایران.

*کارشناس اقتصادی در حوزه انرژی