پتانسیل‌های راه‌اندازی بازار مشتقه کشاورزی

سارا جنگروی : از آغاز شروع به کار تالار کشاورزی در بورس کالای ایران تاکنون به جرات می‌توان گفت در این بازار از ظرفیت‌های مناسب برای معامله محصولات مرتبط با این حوزه استفاده نشده است. این در حالی است که در بورس‌های معتبر دنیا معامله این محصولات در بورس کالا با استقبال مناسب عرضه و تقاضا‌کننده مواجه می‌شود. در این بین نکته حائز اهمیت آنکه اغلب معاملات در بورس‌های کشاورزی دنیا بر اساس معاملات آتی صورت می‌پذیرد که این روش در بازار ایران هنوز راه‌اندازی نشده و کارشناسان معتقدند ایجاد چنین بازاری می‌تواند کمک بزرگی برای فعالان بخش مذکور باشد.

کارشناسان معتقدند دو عامل مهم در این مسیر مانع از تحقق رویای عرضه محصولات کشاورزی در بورس کالا شده است؛ که اولین مورد بی‌اعتقادی دولت قبل به محصولات کشاورزی و دومین نکته عدم معرفی ظرفیت‌های بورس کالا در ۱۰ سال گذشته است. این در حالی است که سایر ماموریت‌های بورس کالا نیز همچون ایجاد شفافیت در معاملات و کاهش دست دلالان از بازار و روشن شدن واردات و صادرات و... همگی از مزایایی است که بورس کالا داراست. این نکته را نیز باید اشاره کرد که در مدت حدودا ۲ سال گذشته سیاست جایگزینی قیمت تضمینی به جای خرید تضمینی که مطابق ماده ۳۳ قانون بهره‌برداری توانسته بخش قابل توجهی از مشکلات خرید تضمینی را از میان بردارد. کشاورزان نیز طی مدت اخیر بر اساس یک گزارش میدانی صورت گرفته از روند فعلی راضی هستند و معتقدند دولت از این طریق هم بار مالی خود را کاهش داده و هم توانسته ضریب اطمینان را در میان کشاورزان افزایش دهد.

در طرف دیگر انواع ابزارهای معاملاتی که در بورس کالا تعریف شده هنوز نتوانسته جایگاه مناسبی را برای بخش کشاورزی کشور ایجاد کند به‌طوری‌که معاملات سلف، آپشن، گواهی سپرده و... همگی تقریبا برای تسهیل در معاملات کشاورزی مفید است اما جایگاه زیادی در بازار ندارد. این در حالی است که پتانسیل بالای تالار کشاورزی بورس کالا باید بتواند تامین‌کننده نقدینگی مورد نیاز کشاورزان باشد. کارشناسان معتقدند با این حال حرکت به سمت استانداردهای معاملات کشاورزی که در بورس‌های معتبر جهانی مورد پذیرش واقع شده ضروری است و یکی از این استانداردها راه‌اندازی بورس آتی کشاورزی است.

البته تجربه بورس کالا در دو سال گذشته مبنی بر عرضه یکی، دو محصول در بازار آتی موفق نبود که این امر به کوچک بودن بیش از حد این بازار در ایران و از طرفی شرایط رکودی حاکم بر اکثر کالاها ربط دارد. فعالان بازار کشاورزی می‌گویند مکانیزم‌های معاملاتی در بورس کالا مادامی که دست واسطه‌گرها در خارج از این بازار کوتاه نشود و واردات این محصولات سر و سامانی به خود نگیرد، عملا از کارآیی پایینی برخوردار است. در این بین فقدان ابزارهای معاملاتی در بورس کالا برخلاف رویه‌های جهانی سیستم برنامه‌ریزی را برای تولید محصولات مختلف دچار نقص کرده است. این در حالی است که در سایر نقاط جهان سیگنال‌های بورس‌های کالایی به‌خصوص در معاملات فیوچرز تعیین‌کننده برنامه‌های تولید آتی است و قابلیت هضم ریسک‌های عرضه را دارد اما در کشور ما در نبود بازار آتی کشاورزی چالش‌های جدی به‌وجود آمده است.

رونق معاملاتی کشاورزی در بورس کالا

مدیر توسعه بازار مشتقه بورس کالا درخصوص عرضه محصولات کشاورزی در بورس کالای ایران و فرآیند و چگونگی این عرضه به «دنیای اقتصاد» گفت: معاملات محصولات کشاورزی در بورس کالای ایران تقریبا به ۱۰ درصد حجم معاملات کل بورس کالا رسیده است، در حالی که در سال‌های گذشته این میزان، نیم درصد بوده و این میزان در سال ۹۵ به ۱۰ درصد افزایش پیدا کرده است.

به گفته علیرضا ناصرپور در حال‌حاضر خرید تضمینی دو محصول مهم کشاورزی از قبیل ذرت و جو به‌طور کامل در بورس کالای ایران انجام می‌شود و محصولاتی مثل شکر و مرغ هم در بورس کالا با حجم قابل‌توجهی عرضه می‌شوند؛ بنابراین می‌توان گفت فضای عرضه محصولات کشاورزی در بورس کالای ایران در حال حاضر تغییر پیدا کرده و مانند گذشته نیست و پیش‌بینی‌ها در بورس کالا به این شکل است که این روند تا پایان سال خیلی بیشتر بهبود پیدا کند و انتظارات هم این است که تا پایان سال درصد رشد بیشتری را تجربه کند و حجم قابل توجهی از حجم کلی معاملات بورس کالا به محصولات کشاورزی اختصاص پیدا کند. وی در ادامه گفت: محصولات صادراتی کشاورزی تماما در بورس کالا پذیرش شده‌اند و از این نظر مشکلی وجود ندارد، حال اینکه تولید‌کنندگان این محصولات در بورس کالای ایران محصولاتشان را عرضه کنند یا خیر، به سیاست‌های عرضه‌کنندگان باز می‌گردد.

ناصرپور ادامه داد: متاسفانه از گذشته بسیار دور یعنی از زمان بورس محصولات کشاورزی که قبل از تشکیل بورس کالا به‌صورت مستقل وجود داشت، این بازار به اندازه کافی موفق نبود، با این حال در حال حاضر و حداقل در سال گذشته و امسال تلاش‌های زیادی صورت گرفته که این نقیصه برطرف شود که تا اندازه قابل توجهی هم موفقیت‌آمیز بوده است. مدیر توسعه بازار مشتقه بورس کالا در ادامه گفت: درست است که حجم معاملات کشاورزی از نیم‌درصد به ۱۰ درصد افزایش پیدا کرده، اما باید بتوانیم که به موازات افزایش حجم معاملات محصولات کشاورزی در بورس کالا در محصولات دیگر هم ورود کنیم. به گفته ناصرپور در حال‌حاضر در بورس کالا ۴ محصول ذرت، جو، شکر و مرغ حضور گسترده دارند و برنامه این است که این روند در سال‌های آینده هم گسترش پیدا کند و این موضوع بستگی به نوع کالاها و حجم و ارزش آنها و نیاز و تقاضایشان دارد.

فرهنگ‌سازی پیش زمینه بازار آتی

وی در پاسخ به این سوال «دنیای اقتصاد» که در بورس‌های معتبر دنیا معاملات محصولات کشاورزی اکثرا در بازار آتی اتفاق می‌افتد این در حالی است که این مکانیزم در ایران وجود ندارد و محصولاتی هم که در این بازار عرضه می‌شوند به‌صورت نقدی است، گفت: این موضوع نیاز به توضیحی کلان‌تر دارد که در این رابطه باید گفت قدیمی‌ترین بورس کالایی کشاورزی که در دنیا به‌صورت امروزی خودش وجود دارد، بورس «سی تی او پی » است یا بورس تجاری شیکاگو که در سال ۱۸۴۸ یعنی در حدود ۱۷۰ سال قبل به وجود آمد. وی افزود: اگر این بورس را به‌عنوان مبنایی برای بررسی قرار دهیم، باید گفت این بورس‌ها از همان ابتدای پیدایش خودشان عملیات مشتقه را انجام نمی‌دادند و از ابتدا حجم قابل توجهی از معاملاتشان به معاملات نقدی اختصاص داشته و رفته رفته فرهنگ معاملات بازار و کشاورزان به این سمت رفته که با مقاصد پوشش ریسک وارد بازار شوند و با این مقاصد آرام آرام به سمت ابزارهای مشتقه حرکت کرده‌اند.

مدیر توسعه بازار مشتقه بورس کالا گفت: به این ترتیب در اواخر قرن ۱۹ میلادی معاملات مشتقه به شکل کالایی و به شکل امروزی خودش و آن هم فقط قراردادهای آتی شکل گرفته و توسعه پیدا کرده که این روند در کشور ما هم باید شکل بگیرد و اتفاق بیفتد. به گفته وی تا وقتی که کل صنعت کشاورزی کشور اصولا با مفهوم بورس‌های کالایی آشنایی چندانی ندارد، این انتظار که قراردادهای مشتقه بلافاصله راه‌اندازی و موفقیت آمیز شود، بجا نیست.

ناصرپور افزود: در همین راستا و به منظور ایجاد چنین قراردادهایی باید ابتدا معاملات فیزیکی را راه‌اندازی کنیم که در حال حاضر در حال طی همین روند هستیم که این روند ابتدا از تقویت معاملات فیزیکی و در مرحله بعد آشنایی کشاورزان با بورس‌های کالایی شروع می‌شود، بعد از مرحله شناخت و فرهنگ‌سازی، در آن صورت است که می‌توانیم ابزارهای پیچیده‌تر را وارد بورس کالا کنیم.مدیر توسعه بازار مشتقه بورس کالا گفت: در حال حاضر که محصولات کشاورزی با این حجم در بورس کالا معامله می‌شوند، این آشنایی و فرهنگ‌سازی تا حد زیادی انجام شده؛ ولی به هر حال موفقیت‌آمیز بودن این روند یک فعالیت زمانبر است؛ به‌طوری‌که در کشورهای توسعه‌یافته این فرآیند حدود ۴۰ سال طول کشید، البته این زمان در بورس کالای ما به‌دلیل داشتن تجربه‌های دیگر از این کشورها کمتر خواهد بود چرا که از این تجربه‌ها استفاده خواهیم کرد؛ ولی در حال حاضر ناچاریم فرهنگ‌سازی عملی را انجام دهیم تا صنعت کشاورزی‌مان در وهله اول با بورس کالا و در قدم بعدی با ابزارهای نوین این بورس آشنا شود تا در مراحل بعدی به سمت راه‌اندازی ابزارهای پیشرفته برویم.