تاملاتی بر «سهام شناور آزاد» در بورس تهران
گروه بورس- شروین شهریاری: مالکیت بخش عمده‌ای از سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس در اختیار سهامداران عمده یا فعالان حقوقی دولتی و شبه دولتی (تامین اجتماعی، سهام عدالت، صندوق‌های بازنشستگی، بیمه‌ها و...) قرار دارد.
براساس آخرین آمارهای رسمی، بیش از ۸۱ درصد سهام در بورس تهران در اختیار مالکان عمده است که با اهداف مدیریتی نگهداری می شود. به همین دلیل، بورس تهران را می‌توان از این جنبه در زمره بازارهای کم عمق و نوپا در مقایسه با بازارهای سهام بین‌المللی ارزیابی کرد. در ادامه مفهوم این متغیر مهم و آخرین وضعیت سهام شناور آزاد شرکت‌های بورس با اقتباس از آخرین گزارش رسمی و دیدگاه های مدیریت نظارت بر شرکت‌های بورس اوراق بهادار (آقای حسینی مقدم) بررسی شده است.
سهام شناور آزاد عبارت از: بخشی از سهام یک شرکت است که در بازار مالی قابل معامله است و با اهداف مدیریتی توسط سهامداران کنترل‌کننده نگهداری نمی‌شود. عرضه و تقاضای این بخش از سهام به واسطه دخالت در فرآیند عرضه و تقاضای روزانه، قیمت را تعیین می‌کند و قابلیت نقدشوندگی سهام را فراهم می‌کند.
سهام شناور آزاد متعلق به سهامداران غیر‌مدیریتی یا همان سهامداران غیر استراتژیک است. این گروه در واقع سرمایه‌گذارانی هستند که هدف اصلی آنها از خرید و فروش سهام کسب سود است و مقاصد مدیریتی از سرمایه‌گذاری خود ندارند. در ایران، از حدود ۱۰ سال پیش محاسبه و انتشار سهام شناور آزاد شرکت‌ها متداول ‌شد. در مورد روش تعیین درصد دقیق سهام شناور آزاد شرکت‌ها توافق جامعی وجود ندارد و به همین دلیل از روش‌های پیشنهادی مختلفی به این منظور استفاده می‌شود. در حال حاضر، در بورس تهران، مالکیت‌های زیر در صورتی که مجموعا بیشتر یا مساوی ۵ درصد کل سهام شرکت باشد، جزو سهام شناور تلقی نمی‌شود:
۱- سهام نگهداری‌شده توسط هر یک از سهامداران
۲- سهام متعلق به سهامداران خانوادگی در قالب اشخاص حقیقی
۳- سهام متعلق به اشخاص حقوقی همگروه با مالکیت مستقیم یا غیرمستقیم.
به این ترتیب، پس از تهیه فهرست همه سهامداران شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، اقلام فوق خارج شده و باقیمانده به عنوان میزان سهام شناور آزاد شرکت در مقاطع زمانی سه ماهه گزارش می‌شود. بر اساس مصوبه شورای‌عالی بورس، سازمان بورس و اوراق بهادار متولی محاسبه سهام شناور آزاد محسوب می‌شود.
سرمایه‌گذاران در بورس به‌منظور انتخاب سهام برتر باید به میزان سهام شناور آزاد شرکت‌ها به عنوان یک معیار مهم توجه کنند. زیرا این متغیر یکی از عوامل اصلی اثرگذار بر افزایش نقدشوندگی، عمق و کارآیی بازار است. مطالعات در بازارهای مالی نشان می‌دهد افزایش سهام شناور آزاد موجب کاهش امکان دستکاری قیمت، کاهش ریسک نقدشوندگی و دستیابی به قیمت عادلانه‌ نزدیک به ارزش ذاتی می‌شود. سهام شناور آزاد اندک نشانگر آن است که مقدار کمی از سهام شرکت برای معامله در دسترس است و در نتیجه احتمال انحراف قیمت روز از قیمت منصفانه زیاد است.
از عوامل مقاومت در برابر افزایش سهام شناور آزاد توسط شرکت‌ها در ایران می‌‌توان به نگرانی برخی سهامداران عمده شرکت از امکان تصاحب سهام شرکت توسط سایر سهامداران اشاره کرد که به آنها امکان نمی‌دهد تا سهام خود را برای افرایش درصد سهام شناور آزاد در بازار عرضه کنند.
برای حل این مشکل، سهامداران عمده شرکت‌ها می‌توانند با توافق بین خودشان، درصدی از سهام را به صورت هماهنگ در بازار عرضه کنند تا نگرانی هر یک از آنان از تصاحب سهم توسط سهامداران عمده رقیب از بین برود.
به‌طور کلی می‌توان مزایای افزایش سهام شناور آزاد برای سرمایه‌گذاران خرد در سه سرفصل قابل طبقه بندی است: ۱- کاهش امکان دستکاری قیمت و دخالت مصنوعی در قیمت‌های بازار ۲- کاهش ریسک نقدشوندگی، ۳- عادلانه‌تر شدن قیمت سهام شرکت و نزدیک شدن آن به ارزش ذاتی.
با توجه به مزایای مورد اشاره، یکی از برنامه‌های اصلی مدیران بازار سرمایه حرکت در جهت افزایش سهام شناور تعریف می‌شود. کاهش تدریجی مقررات کنترلی بورس، کاهش درصد مالکیت دولت به‌منظور افزایش سهام شناور آزاد و حذف سیاست محدودیت مالکیت سهام توسط اشخاص خارجی، نمونه‌هایی از اقدامات صورت گرفته در برخی از کشورها به‌منظور کاهش تمرکز مالکیت یا افزایش سطح سهام شناور آزاد است.
در حال حاضر، حداقل میزان سهام شناور آزاد در بورس تهران ۱۰ درصد برای شرکت‌های پذیرفته شده در بازار دوم تعیین شده و این نصاب در تابلوی فرعی و اصلی بازار اول به ترتیب ۱۵ و ۲۰ درصد است. جالب است بدانید که حتی در بورس‌های توسعه یافته دنیا نظیر بورس لندن‏‌، ایتالیا، بورس بلژیک هم حد نصاب مزبور ۲۵ درصد است. در بورس فیلیپین در حال حاضر حداقل سهام شناور آزاد هر شرکت ‌باید ۱۰ درصد از کل سهام منتشره آن باشد. همچنین در بورس آتن شرکت‌های پذیرفته شده باید حداقل ۲۰ درصد از سهام خود را بین سرمایه‌گذاران عرضه کنند.
این در حالی است که در بورس مالزی نیز حداقل سهام شناور آزاد برای یک شرکت ۱۵درصد است.
در بورس استانبول، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس باید حداقل ۳۵ درصد سهام شناور آزاد داشته باشند. هر چند بورس‌ها در تعیین حداقل درصد سهام شناور آزاد با هم متفاوت هستند اما همه آنها برنامه‌های ویژه‌ای برای افزایش سطح شناوری سهام دارند؛ زیرا به نتایج و پیامدهای مثبت افزایش آن کاملا آگاهند.
یکی از مهم‌ترین برنامه‌های عملیاتی در بازار سرمایه ایران به‌منظور نیل به این منظور، تعریف مشوق‌های مالیاتی بوده است. در همین راستا، با توجه به تصویب قانون «توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید» (مصوب ۲۵ آذر ۱۳۸۸ مجلس شورای اسلامی)، شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس که سهام شناور آزاد آنها به تایید سازمان حداقل ۲۰ درصد باشد، از بخشودگی مالیاتی دو برابری برخوردار شده‌اند که برای صرفه‌جویی در هزینه شرکت‌ها انگیزه‌ای مهم تلقی می‌شود.
در یک دهه اخیر، بسیاری از بورس‌ها برای اینکه شاخص آنها بیانگر وضعیت دقیق‌تری از بازار باشد، سهام شناور آزاد را در فرمول محاسبه شاخص دخالت داده‌اند. در بورس تهران نیز از ابتدای سال ۱۳۸۸ یکی از شاخص‌های بورس (به نام شاخص آزاد شناور) بر مبنای سهام شناور آزاد شرکت‌ها محاسبه و گزارش می‌شود که می‌تواند معیار بسیار دقیق‌تری از بازدهی بازار سهام (نسبت به شاخص کل که دربردارنده کل سهام است) را به دست دهد.
مطلب حاضر را با ذکر چند نکته جالب توجه در خصوص آخرین آمار منتشر شده از وضعیت سهام شناور آزاد شرکت‌های بورس تهران (مربوط به پاییز ۹۲) به پایان می‌بریم:
۱- میانگین وزنی سهام شناور آزاد در بورس تهران در حال حاضر ۵۵/۱۸ درصد است.
۲- در فصل گذشته، به دلیل رونق چشمگیر بازار، سهام شناور در بورس تهران افزایش مقبولی یافته و منجر به انتقال مالکیت حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان از سهام از سهامداران استراتژیک به سهامداران خرد شده که از این جهت، پاییز ۹۲ یک دوره استثنایی در جهت افزایش سهام شناور آزاد در بورس تهران به شمار می‌رود.
۳- در سه ماه گذشته، صنعت خودرو بیشترین میزان افزایش سهام شناور آزاد و صنعت داروسازی بیشترین کاهش سهام شناور آزاد را داشته است.
به این ترتیب فروش‌های عمده سهام زیرمجموعه خودروسازان (به ویژه در گروه سایپا) منجر به انتقال قابل ملاحظه مالکیت از سهامداران عمده به سرمایه‌گذاران غیر‌مدیریتی شده است، حال آنکه در گروه داروسازی، افزایش درصد سهام مدیریتی به چشم می‌خورد که به معنای کاهش سهام شناور آزاد داروسازان در یک فصل گذشته است.