صدری
پتروشیمی به صنعتی گفته می‌‌شود که هیدروکربن‌‌های موجود در نفت خام و گازطبیعی را به مواد مختلف تبدیل می‌‌کند.

پتروشیمی صنعتی بسیار جوان است که آغاز آن به سال 1920 میلادی برمی‌‌گردد. اولین محصول تولیدی این صنعت استون بود که پیش از آن از تقطیر چوب و ذرت تولید می‌‌شد اما در طول جنگ جهانی اول نیاز فراوان به این ماده باعث شد محققان تلاش خود را برای سنتز این ماده شیمیایی آغاز کنند و سرانجام سه سال پس از جنگ موفق شدند استون را از الکل ایزوپروپیل تهیه کنند. این موفقیت سرآغاز پیدایش صنعتی عظیم بود که تغییر ‌‌روش تولید بسیاری از مواد را از ‌‌روش‌‌های سنتی به‌‌روش‌‌های صنعتی میسر نمود و امروزه محصولات آن به طور گسترده‌‌ای در تمامی بخش‌‌های زندگی‌‌روزمره از سوخت مصرفی و قطعات اتومبیل تا لوازم خانگی و الیاف مورد استفاده در پوشاک کاربرد دارد. در دهه 1930 تغییرات بسیاری در صنعت نفت ایجاد شد. پیش از آن تولید فرآورده‌‌ها در صنعت نفت صرفا بر اساس فرآیند فیزیکی تقطیر بود اما در آن سال‌‌ها واحدهای بزرگ کراکینگ حرارتی در مقیاس صنعتی شروع بکار کردند که هیدروکربن‌‌های سه و چهارکربنه به صورت گاز و یا به صورت مایعات سبک نفتی از محصولات این فرآیند است. این هیدروکربن‌‌ها خوراک مناسبی برای صنعت پتروشیمی هستند. از سال 1940 کشف ‌‌روش‌‌های مختلف کراکینگ و همچنین فرآیندهای پلیمریزاسیون‌‌، آلکیلاسیون و ... موجب توسعه و پیشرفت بسیار سریع این صنعت شد. به طور کلی واحد‌‌های عملیاتی صنعت پتروشیمی به پنج بخش عمده تقسیم می‌‌شوند:
- واحدهای بالا دستی: شامل صنایع تولیدکننده خوراک صنایع پتروشیمی که هیدروکربن‌‌های خطی و یا حلقوی را از نفت خام و گازطبیعی جدا می‌‌کنند. بر این اساس پالایشگاه‌‌ها و واحدهای تفکیک نفت خام و گازهای همراه و همچنین واحدهای جداسازی گازطبیعی، واحدهای بالادستی صنعت پتروشیمی محسوب می‌‌شوند.
- واحدهای بنیادی:‌ واحدهایی که خوراک صنعت پتروشیمی را به مواد پایه این صنعت (مانند: گاز سنتز، الفین‌ها، آروماتیک‌ها و ...) تبدیل می‌‌کنند.
- واحدهای واسطه‌ای:‌ واحدهایی که بنا به ضرورت خط تولید محصولات واسطه را در صنعت پتروشیمی تولید می‌‌کنند. محصولات واسطه محصولاتی هستند که به همان شکل قابل مصرف نبوده و باید تحت فرآیندهای بعدی قرار گیرند. نمونه واحدهای واسطه‌‌ای واحدهای تولید منومر هستند.
- واحدهای نهایی: به واحدهایی گفته می‌‌شود که در آنها فرآورده‌‌های نهایی صنعت پتروشیمی تولید می‌‌شود که نمونه آن واحدهای پلیمریزاسیون هستند.
- واحدهای پایین دستی:‌ واحدهایی که فرآورده‌‌های نهایی صنعت پتروشیمی به محصولات مصرفی تبدیل می‌‌شوند نمونه آن واحدهای تولید‌‌کننده لوله و رنگ هستند.
شکل مقابل شمای کلی از صنعت پتروشیمی را نشان می‌‌دهد. در صنعت پتروشیمی تولید محصولات پایه با خوراک‌‌های مختلف امکان‌‌پذیر است و در هر منطقه از جهان باتوجه به فراوانی و قیمت از خوراک‌‌های مختلفی استفاده می‌‌شود. بدیهی است مهمترین عامل در قیمت تمام شده و سودآوری واحدهای پتروشیمی و در نتیجه رقابت‌‌پذیری واحدهای مشابه، نوع خوراک مصرفی آنها است.
خوراک‌‌های مصرفی در صنعت پتروشیمی
اتیلن به عنوان محصول شاخص در میان محصولات پتروشیمی شناخته می‌‌شود. به منظور بررسی ترکیب خوراک مصرفی در این صنعت، بهتر است به بررسی خوراک واحد اتیلن بپردازیم. جدول شماره(1) نشان دهنده خوراک‌‌های مصرفی برای تولید اتیلن در جهان است.
جالب است بدانیم که در آمریکای شمالی به عنوان بزرگترین تولیدکننده و مصرف‌‌کننده اتیلن، فقط ۲۶درصد از اتیلن با خوراک اتان تولید می‌‌شود، در حالی‌که در منطقه خاورمیانه به علت وجود ذخایر عظیم گازی، گاز اتان ۷۰درصد از خوراک مصرفی برای تولید اتیلن را تشکیل می‌‌دهد.
در بازارهای جهانی قیمت خوراک‌‌های هیدروکربنی مورد مصرف در صنایع پتروشیمی مرتبط با قیمت نفت خام است، اما در منطقه خاورمیانه، تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی بیشتر از اتان با قیمت ثابت که از سوی دولت برایشان تامین می‌‌شود استفاده می‌‌کنند. بر اساس اخبار موجود قیمت اتان مصرفی در این صنعت در عربستان و ایران به ترتیب 37 و 61 دلارهرتن است، در حالی‌که قیمت اتان در آمریکا برابر 93درصد قیمت نفتا است که با احتساب قیمت فعلی نفتا، قیمت اتان برای
تولید کنندگان منطقه آمریکا در حدود ۴۰۰ دلارهرتن است. اینجاست که به علت اصلی رقابت‌‌پذیری و برتری صنایع پتروشیمی منطقه خاورمیانه نسبت به تولیدکنندگان سایر مناطق جهان پی می‌بریم.
صنعت پتروشیمی در منطقه خاورمیانه
کشورهای منطقه خاورمیانه می‌‌کوشند ساختار صنعتی خود را متنوع سازند تا اقتصاد خود را از وابستگی به درآمدهای حاصل از فروش نفت نجات دهند. کشورهای این منطقه به واسطه وجود منابع غنی نفت و گازطبیعی مهمترین فاکتور رقابت‌‌پذیری در این صنعت را دارا هستند. از دیگر سوی، رشد سه درصدی جمعیت در این منطقه، ایجاد اشتغال برای جوانان را به مساله‌‌ای بسیار جدی برای دولتمردان تبدیل کرده است. مجموعه این عوامل باعث شد که این کشورها به سیاست‌‌گذاری در توسعه صنایع پتروشیمی به عنوان صنعتی رقابت پذیر، اشتغالزا و با ارزش افزوده بالا پرداخته و در این زمینه با یکدیگر رقابت کنند.
در سال 1963 میلادی با ساخت واحد تولید کود شیمیایی شیراز، ایران به عنوان نخستین کشور منطقه خاورمیانه به جمع تولیدکنندگان محصولا‌ت پتروشیمی دنیا پیوست. هم اکنون مدیریت متمرکز صنایع پتروشیمی ایران بر عهده شرکت ملی صنایع پتروشیمی (NPC) است.
پس از ایران، عربستان دومین کشور منطقه خاورمیانه بود که وارد صنعت پتروشیمی شد. واحد صدف تولیدکننده کودهای ازته اولین واحد پتروشیمی عربستان است که در سال ۱۹۶۹ میلادی راه اندازی شده است. مدیریت متمرکز صنایع پتروشیمی عربستان نیز بر عهده شرکت صنایع پایه عربستان (SABIC) است. البته این شرکت علاوه بر صنایع پتروشیمی مسوولیت مدیریت صنایع فولاد عربستان را نیز به عهده دارد.
SABIC رقیب قدرتمند NPC
SABIC قدرتمندترین رقیب NPC در منطقه خاورمیانه است. جدول شماره(۲) ظرفیت فعلی تولید محصولات مهم صنعت پتروشیمی را در عربستان و ایران نشان می‌‌دهد.
در آخرین رده بندی 100 شرکت برتر شیمیایی جهان، SABIC در رده هفتم و NPC در رده 45 جهان قرار گرفته‌اند.
SABIC توانسته است با جذب سرمایه‌‌های عظیم خارجی، صنایع پتروشیمی عربستان را با سرعت سرسام آوری رشد دهد. در حال حاضر بسیاری از شرکت‌‌های معتبر شیمیایی جهان از جمله شل، اکسون، شورون، هوخست، داو، سیلانس و ... در واحدهای پتروشیمی عربستان سرمایه‌‌گذاری کرده و از شرکای SABIC هستند. این شرکت دارای بیش از ۱۷ دفتر فروش و همچنین مخازن و انبارهای ذخیره‌‌سازی و شبکه توزیع در مناطق مختلف جهان است.
جدول شماره(3) مقایسه‌‌ای بین درآمد حاصل از فروش و سود عملیاتی دو شرکت SABIC و NPC در سال 2006 میلادی است.
چنانکه آمار فوق نشان می‌‌دهد در سال ۲۰۰۶ سودآوری سابیک بیش از ۴ برابر سودآوری صنایع پتروشیمی ایران بوده است. باتوجه به اینکه بخش عمده‌‌ای از بهای تمام شده محصولات صنعت پتروشیمی را هزینه خوراک تشکیل می‌‌دهد، بدیهی است که علت این تفاوت قابل ملاحظه در میزان سودآوری را باید در خوراک مصرفی جست‌وجو نمود. به نظر می‌‌رسد دو عامل بسیار مهم موجب کمبود سوددهی واحدهای پتروشیمی ایران نسبت به رقبای منطقه‌‌ای خود شده‌اند.
1 - در اکثر واحدهای الفین کشورمان به جای استفاده از خوراک گازی که فراوان و قیمت آن در منطقه بسیار ارزان است از خوراک مایع استفاده می‌‌شود.
۲ - بالاتر بودن قیمت خوراک مصرفی واحدهای پتروشیمی ایران نسبت به واحدهای مشابه در منطقه خاورمیانه عامل دیگری است که مانع سوددهی مناسب این واحدها می‌‌شود.
ذکر این نکته ضروری است که بر اساس سند چشم‌انداز صنعت پتروشیمی در افق 20 ساله ایران باید تا سال 1404 به اولین تولید‌‌کننده محصولا‌ت پتروشیمی در منطقه تبدیل شود که تحقق این امر نیازمند سرمایه‌‌گذاری بسیار عظیمی است.
۱ - بررسی خوراک مصرفی واحدهای الفین ایران
واحد الفین، بنیادی‌ترین واحد صنعت پتروشیمی محسوب می‌‌شود و مهمترین فرآورده این واحد گاز اتیلن است. در جدول شماره(4) به بررسی کلیه واحدهای الفین ایران و نوع خوراک مصرفی آنها می‌پردازیم.
جدول زیر نشان دهنده واحدهای الفین ایران و نوع خوراک مصرفی در این واحدها است.
پیش از این گفتیم که 70درصد خوراک مصرفی واحدهای تولیدکننده اتیلن در منطقه خاورمیانه گاز اتان است، اما بخش اول جدول فوق نشان می‌‌دهد که این نسبت در خصوص واحدهای اتیلن در حال تولید ایران برابر 52درصد، در خصوص پروژه‌‌های آتی فقط 26درصد و در مجموع برابر 46درصد است.
دوباره متذکر می‌شویم که قیمت گاز اتان مصرفی صنایع پتروشیمی در کشورهای منطقه خلیج فارس ثابت و در عربستان و ایران به ترتیب ۳۷ و ۶۱ دلارهرتن است، درحالی‌که در سایر مناطق جهان قیمت اتان بر اساس قیمت نفت یا فرآورده‌‌های نفتی تعیین می‌‌شود و ناگفته پیدا است که رقابت‌‌پذیری صنایع پتروشیمی منطقه خاورمیانه به ویژه واحدهای الفین تا حد زیادی منوط به استفاده از اتان به عنوان خوراک و ثبات قیمت آن است.
از این مقایسه نتیجه می‌گیریم که واحدهای الفین کشورمان به علت استفاده بیشتر از خوراک مایع، به تدریج قدرت رقابت با رقبای منطقه‌‌ای خود را از دست می‌دهند.
۲ - بررسی قیمت‌‌گذاری خوراک‌‌های مصرفی واحدهای پتروشیمی:
مقایسه قیمت‌‌گذاری خوراک‌‌های مصرفی واحدهای پتروشیمی در عربستان و ایران:
چنانکه گفته شد صنایع پتروشیمی عربستان مهم ترین رقیب صنایع پتروشیمی ایران در منطقه خاورمیانه محسوب می‌‌شوند. شاید بررسی فرمول قیمت‌‌گذاری بعضی خوراک‌‌های صنایع پتروشیمی رقیب بتواند تاحدی علت رقابت‌‌پذیری این صنعت در منطقه خاورمیانه را آشکار کند.(جدول شماره ۵)
قیمت‌‌گذاری خوراک‌‌های یاد شده برای صنایع پتروشیمی ایران بر مبنای قیمت فوب خلیج فارس و حداکثر با اعمال 5درصد تخفیف (به جز یک مورد استثناء) صورت می‌‌گیرد.
تفاوت در قیمت‌‌گذاری خوراک‌‌های مجتمع‌‌های پتروشیمی ایران
علاوه بر گران‌تر بودن قیمت خوراک مصرفی واحدهای پتروشیمی ایران نسبت به واحدهای مشابه سایر کشورهای منطقه، اختلاف در فرمول قیمت‌‌گذاری خوراک‌‌های مصرفی واحدهای مشابه عامل دیگری است که موجب تشدید کاهش حاشیه سود بعضی شرکت‌‌ها شده است.
الف: اختلاف در قیمت گازطبیعی مصرفی واحدهای مشابه:
گازطبیعی (متان) در صنعت پتروشیمی هم به عنوان سوخت و هم به عنوان خوراک مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. واحدهای متانول و آمونیاک-اوره، گازطبیعی را بیشتر به عنوان خوراک مصرف می‌‌کنند. جدول شماره (6) نشان دهنده واحدهای پتروشیمی مصرف‌‌کننده گاز طبیعی به عنوان خوراک است.
- گاز شیرین مصرفی به عنوان سوخت با قیمت ۱۵۸ ریال هرمترمکعب و گاز شیرین مصرفی به عنوان خوراک (باتوجه به ارزش افزوده ایجاد شده در واحد) با قیمت ۲۵۰ ریال هرمترمکعب به صنایع تحویل می‌‌شود.
- خوراک مصرفی واحد خارک گاز ترش است و جداسازی آن دارای هزینه است اما حاصل این تفکیک مواد ارزشمندی چون پروپان، بوتان، پنتان و گوگرد است. قیمت گازترش مصرفی در حدود 85درصد گازشیرین خوراک است.
- در خصوص خوراک مصرفی سه واحد غدیر، زاگرس و فن‌‌آوران نیز باتوجه به یکسان بودن خوراک سه واحد یاد شده، از لحاظ نوع گاز و همچنین نوع مصرف گاز به عنوان خوراک، متفاوت بودن بهای آن قابل توجیه نیست. ضمن اینکه پتروشیمی غدیر موظف است باتوجه به دریافت گاز به قیمت سوبسیدی، اوره تولیدی خود را با قیمت سوبسیدی به شرکت خدمات حمایتی کشاورزی تحویل دهد.
ب: اختلاف در قیمت سایر خوراک‌‌های مصرفی واحدهای پتروشیمی :‌
خوراک‌‌های مصرفی در صنعت پتروشیمی بسیار متنوع هستند علاوه بر متان و اتان، مواد دیگری مانند پروپان، بوتان، پنتان پلاس، گاز مایع، رافینیت و ... به عنوان خوراک در این صنعت مصرف می‌‌شوند.
- قیمت‌‌گذاری خوراک‌‌های مصرفی مشابه در این واحدها با یکدیگر متفاوت است. مبنای قیمت تمام این خوراک‌‌ها قیمت فوب خلیج فارس آنها است که برای بعضی مجتمع‌‌های مصرف‌‌کننده 5درصد تخفیف لحاظ شده و بعضی از 5درصد تخفیف نیز محروم هستند.
- نکته جالب در این زمینه، قیمت‌‌گذاری خوراک مصرفی مجتمع پتروشیمی بندرامام است که خوراک مصرفیش را با حدود ۵۰درصد تخفیف نسبت به قیمت فوب تحویل می‌‌گیرد.
پتروشیمی اصفهان شرکتی زیان ده در سال 1387:
پتروشیمی اصفهان یکی از شرکت‌‌های پتروشیمی است که سال‌‌ها پیش به بخش خصوصی واگذار شده و سهام آن در بورس اوراق بهادار عرضه شده است. به دنبال کاهش تخفیف خوراک مصرفی این مجتمع و به تبع آن کاهش شدید حاشیه سود، نماد این شرکت بیش از یکسال است که متوقف شده و امکان معامله ندارد.
خوراک مصرفی این واحد پلتفرمیت پالایشگاهی است که از سوی پالایشگاه اصفهان تامین می‌‌شود. محصولات این مجتمع بنزن، تولوئن، اورتوزایلین و پارازایلین (از گروه آروماتیک‌ها) هستند. در سال‌‌های ابتدایی شروع به کار این مجتمع، قیمت خوراک آن با اعمال 44 الی 30 درصد تخفیف نسبت به قیمت نفتا محاسبه می‌‌شد. بعدها مبنای محاسبه قیمت خوراک از نفتا به بنزین سوپر تغییر کرد و تخفیف نیز 30 درصد درنظر گرفته شد.
لازم به ذکر است که قیمت خوراک مصرفی سایر مجتمع‌‌های تولید‌‌کننده آروماتیک در ایران بر مبنای قیمت نفتا محاسبه می‌‌شود.
نتیجه گیری
چنانکه گفته شد پتروشیمی اصفهان پس از خصوصی‌‌سازی و طی چندین مرحله تغییر در فرمول قیمت‌‌گذاری خوراک، از یک شرکت سودده به یک شرکت زیان تبدیل شده است. به نظر می‌‌رسد بعضی دیگر از شرکت‌‌های پتروشیمی نیز همین مسیر را طی می‌‌کنند. البته گذشته از فرمول نامناسب قیمت‌‌گذاری خوراک ذکر این نکته ضروری است که به علت محدودیت‌های تحمیلی، هزینه‌‌های سرمایه‌‌گذاری در ایران بیشتر از کشورهای رقیب است که از آن جمله می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بالاتر بودن ریسک سرمایه‌‌گذاری و هزینه بیمه فاینانس
- بالاتر بودن بهره سرمایه گذاری
- زمان به بهره برداری رسیدن واحدها در ایران تقریبا دو برابر کشورهای رقیب است.
- بهره برداری کامل از ظرفیت طراحی با چند سال تاخیر صورت می‌‌پذیرد.
ناگفته پیداست که عمده مزیت منطقه خاورمیانه در صنایع پتروشیمی، فراوانی و ارزانی خوراک مصرفی است و بدیهی است که برای محقق شدن برنامه چشم‌انداز 20 ساله در خصوص تبدیل شدن به قدرت اول صنایع پتروشیمی منطقه، باید مجتمع‌‌های پتروشیمی را حداقل در شرایط مساوی با رقیب قرار داد چراکه رقیب با اعمال تخفیف بسیار در قیمت خوراک، قدرت رقابت صنایع پتروشیمی خود را به شدت افزایش داده است که متاسفانه صنایع پتروشیمی ایران از برخورداری از این مزیت محروم شده‌اند.