ربا از نقطه‌نظر ادیان آسمانی
ربا و رباخواری الفاظی هستند که در اسلام و در کتاب مقدس قرآن آمده‌اند. البته این برای اولین بار نیست که چنین مفهومی در کتب و سفارشات آسمانی آمده باشد.
مجتبی براتی‌نیا *
ربا و رباخواری الفاظی هستند که در اسلام و در کتاب مقدس قرآن آمده‌اند. البته این برای اولین بار نیست که چنین مفهومی در کتب و سفارشات آسمانی آمده باشد. بلکه چون اسلام و کتاب آن قرآن، کتاب آخر و تکمیل‌کننده کتب آسمانی دیگر می‌باشد به این پدیده اقتصادی به طور خاص و به لفظ «ربا» توجه داشته‌اند. البته مسلم است که چنین دیدگاهی به طور صریح در زمره انسان‌هایی که صاحب هیچ شریعت و کتابتی نیستند نمی‌گنجد به طور خلاصه برخی از دیدگاه‌های ادیان مختلف آسمانی را که به نحوی به امر «ربا» یا همان «زیاده‌خواهی» پرداخته‌اند بیان می‌کنیم:
۱ -افزودن یا زیاده‌خواهی از دیدگاه «داود بنی»:
در زبور داود آمده است: «کسی که مال خود را برای سیم و زر به دیگران بدهد، از خوردن گوشت مرده حیوانات بدتر کرده است»
۲ -طلب زیادی از دیدگاه یهود:
آل یهود طبق نظر کنیسه می‌گوید: «یهود نباید از اهل خویش طلب زیادی کند، حتی نزدیک‌ترین اقربای خویش، ولی برای غیر اجازه دارد»
۳ - افزایش مال از دیدگاه مسیح:
کتب مسیحی که مسیحیان سراسر جهان اعم از کاتولیک‌ها و پروتستان به آنها رجوع دادند عبارتند از: انجیل متی (متاء)، انجیل عرغث، انجیل لوغا، انجیل یحنا که از دیدگاه مسیحیان هر یک دارای مطالبی است که این انجیل‌ها بنا به پیروان حضرت مسیح که چهارنفر از پیروان واقعی مسیح شمرده می‌شوند، و هر یک از نظر صحت و سقم دارای مقلدینی در جهان می‌باشند در برخی باب‌ها و آیه‌ها به این مطلب توجه داشته‌اند. مثلا در آیه ۱۰ از انجیل متی آمده است: «مفت یافتید، مفت بدهید.»
و یا در انجیل یوحنا آمده است: آخرین سود ۱۰درصد است و آخرین کلش از ۱۰ تا بیشتر نباید باشد.
و یا در انجیل متی که باب ۵ تا باب ۱۰ آن مربوط به قانون اساسی و عملی و دستورالعمل‌های وارده بر مسیحیان آمده است: عشریه (۱۰درصد) کافی است و نباید بیشتر باشد که آن سبب محبت است و تمام رفتارها در جهت محبت به اوست (خداوند عالم)
به هر ترتیب این اشاراتی است که در زبور داوود، تورات موسی و انجیل عیسی آمده است.
در انجیل برنابا نیز که عده‌ای از مسیحیان می‌گویند که این انجیل منتسب به مسلمانان است در باب (فصل) هشتاد و نه (۸۹) آن در بیان مهلت توبه گناهکار و مذمت ربا صحبتی بین پطرس و سیوع و برخی شاگردان به میان آمده است.
۴ - ربا از دیدگاه اسلام:
در قرآن کتب مسلمانان در مورد ربا یا همان زیاده گرفتن و زیاده خواستن صحبت به میان آمده است و پروردگار ایمان آوردندگان را از آن برحذر داشته و بسیار مذمت شده است. در قرآن آمده است:
یا ایها الذین آمنوا لاتاکلوا الربا لضعافا مضاعقه و التقواالله لعلکم تفلحون و اتقوا النار التی اعدت للکافرین سوره ۳ (آل عمران)، آیه ۱۲۵ و ۱۲۶ ای کسانی که ایمان آورده‌اید ربا مخورید چیزی که دارید چند برابر باز مستانید و افزونی و زیادتی مطلبید و از مخالفت خدا بپرهیزید تا رستگار شوید و از آتش کافران بترسید
و یا در سوره ۲ (بقره) آیه ۲۷۶ آمده است:
الذین یاکلون الربا لایقومون الا کما یقوم الذی یتحنیطه الشیطان عن المس ذلک بانهم قالوا انما البیع مثل الربا و لعل الله البیع و حرم الربوا فمن حائه موعظه من ربه فانتهی فلد ما سلف وامر الی الله ...
«کسانی که ربا می‌خورند در قیامت از گورهای خود برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که شیطان به سبب مس کردنش او را بیفکند، رباخواران گویند که ربا مثل «بیع (خرید و فروش) است، در حالی که خدا بیع را حلال دانسته و ربا را حرام کرده است...»
برخی مفسدین اهل سنت گویند که خداوند عالم تعبیراتی به این شدت را حتی به زنا و شرب خمر و قتل‌نفس نسبت نداده است و آنکه در ربا چون بحث بر سر مفسده اجتماعی است و شوم جامعه است، خدا با لحن بسیار تند و عتاب با رباخوار صحبت می‌کند. علمای شیعه نیز رباخواری و ثروت‌اندوزی را سبب شکاف بین فقیر و غنای عمق آن را که تبعیض و مفسده بسیار بزرگ اقتصادی است را از جمله دلایل تحریم ربا برشمرده‌اند.
در کتاب اسلام و صلح جهانی می‌نویسد: «اسلام می‌گوید پاداش و مزد فقط در برابر کار و کوشش است و چون سرمایه (ثروت) خود به خود کار و کوشش نیست نباید سود دهد و راه اصلی و رنج آن فقط کار و کوشش است و بنابراین وجود مال و ثروت در نزد صاحب خود نمی‌تواند با اضافه سود در موقع قرض دادن وسیله زیاد شدن مال شود».
این قانون اساسی اسلام که حرمت ربا باشد، مانع بزرگی در راه ثروت‌اندوزی و انباشت ثروت در یک جا و محرومیت بقیه جامعه از آن می‌باشد.
این سیستم اجازه نمی‌دهد که عده‌ای صاحب سرمایه به دلیل داشتن سرمایه به عیش و نوش و شهوت‌رانی بپردازند در حالی که ثروت آنها مداوم زیاد گردد، وعده‌ای زحمتکش و طبقه پرتلاش جامعه از ثروت محروم شوند. رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «عبادت هفتاد قسمت دارد، افضل اقسام آن طلب مال حلال است». و نیز می‌فرماید: «تاجر راست‌گفتار و درست‌کردار با انبیا محشور می‌شود و صورتش همچون ماه شب چهارده می‌درخشد».
ربا از دیدگاه اسلام بر دو نوع است: ۱-ربای قرضی، ۲-ربای معامله
۱ -ربای قرضی:
آن است که شخص مالش را به دیگری قرض دهد به شرط اینکه پس از مدتی زیادتر از آنچه داده است، پس بگیرد.
زیادتی از چند نوع می‌تواند باشد: اولا اینکه از نوع جنس باشد، مثلا ۱۰۰۰تومان بدهد و شرط کند که ۱۰۰۱ تومان پس بگیرد، ثانیا زیادتی به حساب کار می‌تواند باشد مثلا ۱۰۰۰تومان دهد و شرط کند که ۱۰۰۰تومان به همراه شستن لباسش پس بگیرد، ثانیا زیادتی نسبت به بهره و منفعت باشد، ۱۰۰۰تومان قرض دهد به شرط اینکه یک‌سال مجانا در خانه قرض‌گیرنده بنشیند، رابعا از قبیل وصف باشد مثلا طلای ساخته را بدهد و شرط کند طلای ساخته شده تحویل گیرد، که هریک از این اقسام از مصادیق ربا است از نوع قرضی. در مورد ثالث فرقی بین «ربا» و «رهن» می‌باشد که اشاره می‌شود.
۲ - ربای در معامله:
هر دادوستدی که در آن دو چیز باشد ربا و فاسد و حرام است:
۱) ثمن و مثمن یعنی جنس و عوض، از یک جنس و یک طرف زیادتر از دیگر می‌باشد مثلا معاوضه برنج با برنج زیادتر، نه برنج با روغن.
۲) آن جنس هم کشیدنی و پیمان کردنی باشد، پس چیزهایی که با شماره معامله می‌شود یا به متر و زرع معامله می‌شود در آنها ربا نمی‌آید. مثلا تخم‌مرغ و گردو را با تخم‌مرغ و گردو و یک‌عدد بیشتر معامله کند به شرط وزنی یکسان.
این دو نوع ربا از دیدگاه مسلمانان شیعه و سنی وارد گردیده است، اما بهتر است که تعریف معین و مشخصی از دیدگاه علمای اسلام داشته باشیم.
تعریف ربا از دیدگاه مسلمانان (علمای اسلامی):
ربا از دیدگاه شیعه و سنی حدودا دارای یک معنی و آن حساسیت روی دو کلمه همان‌طور که در قرآن نیز آمده است می‌باشد که اهل سنت بیشتر بر روی «اضافه‌خواهی یا زیادتی خواستن» در آن تاکید دارند و شیعیان علاوه بر آنکه زیاده‌خواهی مدنظر آنها است «شرط» را هم عامل پررنگ در آن قلمداد می‌کنند. حال به بیان دیدگاه مشترک آنها می‌پردازیم.
«ربا» عبارت است از دادن مالی که از آن بی‌نیاز است به دیگری که نیازمند است، به شرطی که موقع پس دادن با زیادتی عوض دهد یا اینکه اگر سر موعد نداد، با شرط زیادتی مهلت دهد.
«بیع» نیز عبارت است از عوض کردن مالی است که از آن بی‌نیاز است، به مالی که به آن نیازمند است.
فرق بین «ربا» و «بیع»
ربا همان‌طور که گفته شد عبارت است از دادن مالی که از آن بی‌نیاز است به دیگری که به آن نیازمند است به شرطی که در موقع پس دادن با زیادتی عوض دهد و یا اینکه اگر سر موعد نداد با شرط زیادتی مهلت دهد و معلوم است که عملی زشت و نکوهیده است، ولی بیع عوض کردن مالی است که از آن بی‌نیاز است به مالی که به آن نیازمند است و این امری است عادلانه و عاقلانه و لازمه حیات اجتماعی انسان است.
تفاوت بین «ربا» و «رهن»
در رهن فقط خانه به عنوان گروی نزد طلبکار است، ولی در ربای قرضی به یک کار هم قرض می‌دهد و هم شرط زیادتی می‌کند. مثلا همان‌طور که گفته شد ۱۰۰۰ تومان بدهد به شرط اینکه یک سال مجانا در خانه قرض‌گیرنده بنشیند، در حالی که در رهن منزل به طور امانت به وی سپرده می‌شود تا از منافعش استفاده کند، ولی اگر ضرر و زیانی متربت شد باید جبران کند و هزینه‌های استفاده (گاز، آب، برق،...) را نیز خود بپردازد.
استثنائات شرعی ربا عبارتند از:
۱ - پدر و فرزند می‌توانند از هم زیادتی بگیرند، ولی بین فرزند و مادر ثابت است.
۲ - زن و شوهر می‌توانند زیادتی از هم ببرند.
۳ - مسلمانان می‌توانند معامله ربویه و قرض ربوی با کافر حربی بکند به شرط آن که زیادتی متعلق به مسلمان باشد و عکس آن حکم حرام دارد، ولی با کافر ذمی (پناه به اسلام آورده) مطلقا حرام است.
۴ - بین عبد ومولا ربایی نیست.
علمای اسلام (سنی و شیعه) و اقتصاددانان اسلامی تعریف مشترکی از ربا به دست آورده‌اند که به آن پرداخته می‌شود. طبق نظر آنها «ربا» عبارت است از:
«گرفتن مبلغ اضافه روی دین محقق مشروط بر اینکه از قبل شرط شده باشد»
برای برخی از شاخه‌های شافعی اهل سنت که بیشتر به خود قرآن و صراحت کلام آن اعتقاد دارند، طبق آیه ۳۹ سوره نهم و آیه ۱۶۱ از سوره نساء و همچنین آیه ۱۳۰ سوره آل‌عمران، آنها هر نوع سود را حتی ربا می‌دانند و اعتقاددارند که هنگام قرض دادن و قرض پس‌دادن حاضر نیستند که ذره‌ای پول بیشتر بازگردانند که این دسته جزء تندروهای اهل سنت شناخته می‌شوند.
* دانشجوی کارشناسی ارشد
برنامه‌ریزی و تحلیل سیستم‌ها
ارسال نظر