مروری بر ابزارهای مشتقه و به کارگیری آنها در بازار ایران
کارشناس ارزی
شاید از نخستین روزهایی که بشر تغییرات رابطه ارزشی یا برابری کالاها در قبال یکدیگر را در فصول مختلف سال مشاهده می‌کرد، متوجه تاثیرات ناشی از ریسک بازار بر ارزش دارایی‌های خود شده بود.
محمد رضا جوادیان
کارشناس ارزی
شاید از نخستین روزهایی که بشر تغییرات رابطه ارزشی یا برابری کالاها در قبال یکدیگر را در فصول مختلف سال مشاهده می‌کرد، متوجه تاثیرات ناشی از ریسک بازار بر ارزش دارایی‌های خود شده بود. با خلق پول و تحولات بعدی و تنوع و پیچیدگی روز افزون جنبه‌های اقتصادی، حتی افراد عادی نیز به فکر مهار این زیان احتمالی افتادند. چرا که بشر طی سال‌های متمادی محصولات کشاورزی خود را پیش فروش کرده است تا علاوه بر تامین مالی فعالیت‌های زراعی خود، از تثبیت قیمت فروش دارایی خویش در آینده نیز آسوده خاطر باشد.
هرچه در طول زمان بر حجم و عمق بازار افزوده می‌شد، تغییرات سریع عرضه و تقاضا، به ویژه به واسطه عملیات سفته بازی (Speculation) بیشتر جلوه می‌نمود، در نتیجه فعالان و به ویژه مشتریان نهایی کالاها، بیشتر از نوسانات قیمت متاثر می‌شدند. این امر در کنار تحولات علمی در سایر زمینه‌ها به ویژه علم آمار و ریاضی و رایانه به متخصصان کمک کرد که این ریسک را در بازارهای مختلف به عدد و رقم بکشند و در قالب نمودارهای موجز و مؤثر نشان دهند و به طراحی ابزارهای مدیریت ریسک و عرضه آنها به بازار همت بگمارند.
تا آنجــا که به حیطـــه این بررســـی مربوط است، اصلاح ابزارهــای مشتقـــه بازارهای ارزی (Fx Market) و پولی (Money Market) از اواخر دهه هشتاد میلادی مورد استفاده قرار گرفت. البته پیش از آن اصلاحاتی نظیر ابزارهای زیر خط تراز نامه (Off-balance Sheet Instruments)، محصولات مالی (Financial Products)، ابزارهای مدیریت ریسک (Risk Management Instrument) و مهندسی مالی (Financial Engineering) استفاده می‌شد. ابزارهای مشتقه که از بازارهای پایه ای شامل کالا، انرژی، ارز، پول و سرمایه مشتق شده اند تمامی اصطلاحات قبلی را در بر می‌گیرند.
برخی ویژگی‌های کلی
بنا به تعریف ابزارهای مشتقه معاملاتی هستند که اصل دارایی (کالا یا ارز،...) در آن جابه‌جا نشده و عملکرد قیمت ابزارهای مشتقه ناشی از تغییرات قیمت کالای مربوطه می‌باشد. به دیگر سخن، رفتار این ابزارها از رفتار دارایی مربوطه در بازار ناشی می‌گردد. البته در بسیاری از موارد، دارایی معامله نشده و فقط مابه‌التفاوت قیمت‌ها(نرخ‌ها) و یا حق بیمه (Premium) بین طرفین تسویه می‌شود. معاملات اخیر صرفا برای کسب سود یا سفته بازی بوده و به منظور انجـام معامــــلات در بورس Exchange-based) یــــا خارج از بورس (Over the counter):
بسیاری از معاملات مربوط به ابزارهای مشتقه از لحاظ مبلغ و سررسید تسویه ثابت بوده و در بورس‌های مربوطه (کالا، انرژی، یا ارز) انجام می‌پذیرند. سال‌ها این نوع معاملات به شیوه اعلام قیمت در صحن بازار (Outcry) انجام می‌گرفت تا معیار و اصل مهم شفافیت قیمت رعایت گردد. از اواسط سال ۱۹۹۸ این شیوه سنتی جای خود را به اعلام قیمت بر روی صفحات مانیتور مستقر در بازار داد.
در عین حال برخی بورس‌های قدیمی با یکدیگر ادغام شدند. به عنوان نمونه یورکس از ادغام دو بورس سوییس و آلمان شکل گرفته و از نیمه سال ۲۰۰۰ بازار بورس شیکاگو (Chicago Board of Trade) و یورکس یک سامانه معاملاتی مشترک رایانه‌ای (Platform) ایجاد کردند. نمونه بارز دیگر بورس جهانی گلوبکس Globex) است که از ادغام بورس‌های فرانسه، سنگاپور، کالای شیکاگو، برزیل و مونترال شکل گرفت.
ادغام بورس‌های ملی برای تشکیل بورس‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و استفاده از شبکه‌های همزمان اعلام قیمت و انجام معاملات، از واپسین سال‌های قرن بیستم آغـاز و با سرعت در حال گسترش است.
طراحی و فروش محصولات به صورت خارج از بورس با هدف رفع نیازهای خاص مشتریان شامل مبالغ و سررسید‌های غیر بخش قابل توجهی از بازار را تشکیل می‌دهد. بر خلاف ابزارهـای معامله شده در بورس‌ها، معاملات اخیر از لحاظ مبلغ/ ارزش، سر رسید تسویـه و نـرخ مرجـع، خاص مشتری مربوطه طراحی و انجام می‌پذیرد.
حق بیمه (Premium)
می‌توان معاملات یا ابزارهای مشتقه را از لحاظ پرداخت حق بیمه به دو نوع با پرداخت حق بیمه و بدون آن نقسیم بندی نمود. معاملات اختیاری بطور کلی دارای حق بیمه می‌باشند چرا که خریدار حق در قبال پرداخت حق بیمه خود را در برابر عواقب نامطلوب افزایش یا کاهش احتمالـی قیمت یا نرخ کالا یا ارز (بسته به وضعیت نسبی دارایی‌ها در مقابل بدهی‌های خود) مصون می‌سازد.
در عین حال خریدار چنین محصولاتی به لحاظ عدم قطعی نمودن نرخ به هنگـام عقد قرارداد، از نوسانات مطلوب محتمل نرخ‌ها نیز برخوردار می‌باشد.
در تمامی‌معاملات غیر اختیاری، حق بیمه موضوعیت پیدا نمی‌کند.
معاملات آتی (Future) - تعویضی (Swap) و اختیاری (Option) در بازارهای کالا، ارز و بهره از مهمترین ابزارهای مشتقه می‌باشند که تعاریف و مشخصات مهم آنها در ادامه خواهد آمد.
ابزارهای مهار ریسک نوسانات نرخ‌های برابری ارزها
معاملات آتی (Future): قراردادهایی هستند که به موجب آنها و در چهار چوب معاملات بورس مبالغی به ارزهای مختلف وبا نرخی که هنگام عقد قرارداد تعیین می‌شود، در مقابل یکدیگر معامله می‌گردند. پیش زمینه این معاملات بازارهایی شکل گرفته با روابط اعتباری تعریف شده بین اعضای بازار و ساز و کار‌های انجام و تسویه معاملات می‌باشند. مبالغ و سر رسید‌ها از قبل معین می‌باشند و طرفین با انتخاب تعداد معاملات ارزش پرتفوی خود را تعیین می‌کنند.
معاملات سلف (Forward) با مبالغ و سررسید‌های شکسته برای رفع نیازهای خاص مشتریان و خارج از بورس (Over The Counter) انجام می‌پذیرند.
معاملات تعویضی ارزی (Currency Swaps) برای اجتناب از ریسک نوسانات نرخ‌های ارز مرتبط با گردش وجوه نقد ارزی مشتریان طراحی می‌شوند. این ابزار شامل یک معامله نقدی با نرخ میانگین خرید و فروش و یک معامله سلف در جهت عکس معامله نقدی است.
معاملات اختیاری (Options): خریدار حق خرید (Call Option) یا حق فروش (Put Option) با پرداخت هزینه یا حق بیمه (Premium) می‌تواند از اختیار اعمال نرخ خرید یا فروش (Exercise Price) که هنگام عقد قرارداد تعیین می‌شود، در سررسید معین (نوع اروپایی) یا تا سررسید معین (نوع امریکایی) بهره‌مند گردد. در مقابل فروشنده، اجبار دارد تا در صورت مراجعه خریدار وبا نرخ تعیین شده در قرارداد، معامله را انجام دهد. به واقع خریدار حق خرید خود را در قبال افزایش نرخ و خریدار حق فروش خود را در قبال کاهش نرخ مصون می‌سازد، البته چنانچه نرخ در جهت منافع خریدار حرکت کند،
وی اجباری برای معامله نداشته و براساس منافع خود و با نرخ جاری بازار در سررسید یا تا سررسید به خرید یا فروش ارز خود اقدام خواهد کرد.
ابزارهای مدیریت ریسک نرخ بهره
احتمال نوسان نرخ بهره ارزهای مختلف می‌تواند به ویژه دریافت‌کنندگان تسهیلات ارزی را در معرض زیان قرار دهد. هرچه دوره بازپرداخت براساس نرخ‌های شناور بهره نظیر لایبور طولانی تر باشد، ریسک افزایش می‌یابد. تثبیت نرخ بهره برای آینده از طریق انعقاد قراردادهایی شامل قرارداد (تثبیت) نرخ بهره
(Interest Rate Agreement)، قرارداد تعویض نرخ بهره
(Interest Rate Swap Agreement) یعنی پرداخت بهره براساس یک نرخ ثابت به جای یک نرخ متغیر نظیر لایبور صورت می‌پذیرد. در قرارداد اختیاری نرخ بهره (Interest Rate Option) خریدار با پرداخت حق بیمه برای به دست آوردن حق استفاده یا عدم استفاده از یک نرخ تعیین شده در متن قرارداد، خود را در برابر افزایش نرخ بهره در آینده مصون می‌سازد و در عین حال می‌تواند از کاهش احتمالی نرخ بهره در آینده بهره‌مند گردد.
نیازهای گوناگون و گاه پیچیده مشتریان و نیز میزان ریسک مورد پذیرش مشتری (Customer's Risk Appetite) باعث شده است تا محصولاتی ترکیبی با سطوح معین عملکردی بانکها (Knock-in Levels) در طرح نهایی گنجانده شود. طراحی این محصولات متنوع در حیطه کار مهندسان مالی ابزارهای مشتقه جای می‌گیرد.
بازار ایران
طی سه دهه گذشته سیستم ارزی کشور از دو مرحله تک نرخی تثبیت شده در مقابل دلار امریکا و سپس سیستم چند نرخی حمایتی در مقابل دلار امریکا عبور کرده و در نهایت و از ابتدای دهه ۸۰ شمسی وارد حیطه سیستم شناور مدیریت شده گردیده جایی که دلار امریکا در مقابل ریال ایران و از ابتدای سال۱۳۸۱، با شیب ملایمی تقویت شده است به طوری که این نرخ از ۷۹۲۴ ریال در ابتدای تشکیل بازار بین بانکی به نرخ ۹۲۷۲ ریال (مورخ ۲۷ خرداد ۱۳۸۶) رسیده است. در عین حال و پس از تشدید تحریم‌های مالی علیه ایران و توقف خدمات بانک‌های اروپایی در خصوص تسویه دلار امریکا و افزایش حجم و نقش یورو در تجارت خارجی کشور، بازار ایران در کل بیشتر و جدی‌تر در معرض تاثیرات سوءناشی از نوسانات نرخ برابری ارزها (به ویژه یورو-ریال ایران) قرار گرفته است. در این مدت نیز بانکها بیشتر شاهد مراجعه مشتریان برای دریافت خدمات کنترل ریسک بوده و هستند. چرا که نرخ یورو در مقابل ریال ایران از تعامل دو نرخ دلار امریکا در قبال ریال ایران و یورو در مقابل دلار آمریکا به دست می‌آید، یعنی نرخ دلار امریکا در مقابل ریال با افزایش ملایم و نرخ یورو در مقابل دلار امریکا با نوسانات زیاد. بنابراین در شرایط کنونی چنانچه بتوان ابزارهای مدیریت ریسک نوسانات نرخ ارز و بهره را برای بازار ایران و در چهارچوب مقررات بانکی بدون ربا تعریف کرد، از تحمیل هزینه‌های سنگین به بنگاه‌های اقتصادی کشور جلوگیری شده و برای اقتصاد کشور از لحاظ کاهش قیمت تمام شده و تورم مفید فایده خواهد بود. البته تا آن زمان می‌توان با استفاده از ابزارهای مدیریت ریسک در بازار یورو در مقابل درهم امارات تا حد قابل توجهی از ریسک سازمان‌ها و شرکت‌های ایرانی که بدون دفاع در معرض نوسانات شدید یورو قرار دارند، می‌کاهد.
اقدام اخیر بانک مرکزی جمهوری اسلامی‌ایران برای تشکیل بازار پولی بین بانکی جایی که نرخ سود ریال ایران بر اساس عوامل عرضه و تقاضا و برای مقاطع زمانی یکسان تعیین خواهد شود یک عامل اساسی و پایه‌ای برای طراحی و تعیین نرخ و هزینه ابزارهای مشتقه می‌باشد و بدین ترتیب یکی از مهمترین موانع عرضه این نوع محصولات در بازار ایران از میان برداشته می‌شود.
ارسال نظر