محمدعلی بیداری *

در سراسر جهان بانک‌ها و موسسات مالی به عنوان یک رکن مهم و اثرگذار در فرآیند انواع فعالیت‌های اقتصادی و بازرگانی شناخته می‌شوند، به طوری که اکثر اشخاص برای سپرده گذاری یا استقراض وجوه، با این بنگاه‌ها سروکار داشته و در کنار آن، دولت‌ها و مراجع نظارتی مالی نیز با ایجاد رابطه نزدیک با این موسسات در صدد تثبیت سیاست‌های پولی و مالی و کسب اعتماد از توانایی و اثر بخشی مقرراتی که برای تامین سلامت اقتصادی و مالی جامعه وضع شده، هستند. توجه به جایگاه و نقش اجتماعی بانک‌ها از یک طرف و لزوم مراقبت از اموال و دارایی بانک‌ها خصوصا در عرصه رقابت داخلی و بین‌المللی از سوی دیگر، ایجاب می‌کند تا برای استمرار فعالیت سالم و با نشاط نظام‌بانکی تدابیر ویژه‌ای در نظر گرفته شود.

در این میان، شناسایی انواع خطراتی که عملیات گوناگون بانک‌ها و موسسات اعتباری (خاصه توان و قدرت ایفای تعهدات مالی آنها) را تحت‌شعاع قرار می‌دهد، یکی از ابزارهایی است که مدیریت ارشد با بهره‌گیری از آن (که تحت عنوان «مدیریت ریسک» از آن یاد می‌شود) می‌تواند از وقوع خطرات احتمالی جلوگیری کرده یا دامنه آسیب‌رسانی آنها را در حد قابل قبولی کاهش دهد.

از این رو برای دستیابی به این مهم، لازم است تا گزارش‌های مالی بانک‌ها و موسسات اعتباری به درستی تهیه و به دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. بر اساس همین اصل است که سازمان‌های ذی‌ربط به انتشار استانداردها، توصیه‌ها و رهنمودهای لازم روی آورده و همواره بر اهمیت افشای مناسب اطلاعات مالی تاکید می‌نمایند.

یکی از سازمان‌هایی که به طور پیوسته بر افشای اطلاعات در صورت‌های مالی بانک‌ها اصرار دارد، کمیته بال (فعال‌ترین نهاد بین‌المللی نظارتی بانکی) است که در بیانیه‌های خود با اشاره بر ضرورت افشای مناسب اطلاعات اقتصادی جهت دستیابی به شفافیت مطلوب صورت‌های مالی، بر طراحی و اجرای سیستم‌های موثر مدیریت ریسک و کنترل‌های داخلی کارآ تاکید دارد.

ریسک چیست؟

بی خبری انسان از اتفاقاتی که در آینده محقق خواهد شد، نتیجه بخش بودن انواع طرح‌ها را با خطری پنهان روبه‌رو می‌سازد، از همین رو، ریسک را شاید بتوان احتمال بروز رویدادهای نامطلوب برای طرح‌های در دست اجرا دانست. ریسک مالی، زیان بالقوه‌ای است که به طور مستقیم از زیان‌های وارده به درآمد و سرمایه حاصل شده یا به صورت غیرمستقیم از محدودیت‌هایی که توانایی بنگاه مالی را برای دستیابی به اهداف تجاری و مالی خود کاهش می‌دهند، به وجود می‌آید.

در این راستا، انواع ریسک به طور کلی و به شرح ذیل قابل توصیف است:

۱ - ریسک مالی: به مجموعه خطراتی که به طور مستقیم سودآوری بنگاه‌های مالی را با مشکلات جدی مواجه خواهند کرد، گفته شده و می‌توان آنها را در قالب‌های زیر دسته‌بندی کرد:

۱.۱ - ریسک اعتباری: به احتمال عدم ایفای به موقع تعهدات مالی مشتریان (به هر دلیل) اطلاق می‌شود.

۱.۲ - ریسک بازار: به احتمال اشتباه در محاسبه و برآورد نوسانات شاخص‌های اصلی بازار (مانند نرخ سود، نرخ ارز و قیمت سهام) گفته می‌شود.

۱.۳ - ریسک سرمایه : منابع سرمایه نقش بسزایی در ایجاد ثبات و حفظ سلامت بنگاه‌های مالی داشته و احتمال بروز هرگونه تغییرات در منابع موجود یا جذب منابع جدید در قالب ریسک سرمایه قابل بحث و بررسی است.

۲ - ریسک‌های غیر مالی: به هر خطری که در قالب ریسک مالی قابل تعریف نباشد (مانند ریسک مدیریت، ریسک صنعت، ریسک عملیاتی و ریسک قوانین) گفته می‌شود.

مبانی مدیریت ریسک

با مراجعه به آموزه‌های دینی مشاهده می‌کنید همه انبیای الهی، پیروان خود را به مراقبت از نفس و پیشگیری از ارتکاب رفتارهای زیان‌بار توصیه کرده و به تبع آن، عقلا و فرهیختگان جوامع نیز فراخور تعلیمات خود بر همین منوال تاکید کرده‌اند.

این رویه دلالت بر آن داشته که اصرار بر آینده‌نگری و جلوگیری از وقوع حوادث ناخوشایند (دنیوی یا اخروی) از مبنای فطری و عقلی برخوردار بوده و در تمام فرهنگ‌های ملل امضا و اثبات شده است.

با این حال، می‌توان چنین نتیجه گرفت که آینده‌نگری و خطر شناسی برای موقعیت‌هایی بیان شده که در برگیرنده سه عامل زیر باشند:

۱ - عمل یا اقدام بیش از یک نتیجه به بار آورد.

۲ - حصول هر یک از نتایج مقدور باشد.

۳ - حداقل یکی از نتایج ممکن‌الوقوع، در بر گیرنده پیامدهای نامطلوب باشد.

با توجه به همین مطلب، می‌توان ریسک را عبارت از تهدیدی فرصت‌زا به امید دستیابی به یک یا چند موقعیت یا منفعت بر شمرد و مدیریت ریسک را برای فرصت‌هایی که به صورت اختیاری حادث شده، تلقی و آن را عبارت از شناسایی، تحلیل، تدبیر و برنامه‌ریزی سیستماتیک برای مواجهه با آثار مخاطره آمیز و استقبال از اثرات مثبت تصمیمات و رویدادها دانست.

استراتژی‌های موجود در مقابله با ریسک:

در برخورد با انواع خطراتی که بنگاه‌های مالی با آن مواجه هستند چهار، راهبرد را می‌توان پیش‌بینی کرد:

۱ - امتناع از ریسک: در این شیوه مدیران بنگاه مالی با امید به اینکه مشکلات خود به خود و به آسانی حل خواهند شد، از مقابله و برخورد اصولی با خطرات خودداری می‌کنند.

۲ -پذیرش ریسک: یعنی تحمل زیان در هنگامی‌که با آن روبه‌رو می‌شوند. پذیرش ریسک یک استراتژی قابل قبول برای خطرات کوچکی که هزینه حفاظت از آن، بیشتر از زیان‌های وارده باشد، محسوب می‌شود.

۳ - انتقال ریسک: استراتژی انتقال ریسک عبارت است از پذیرش هزینه‌های کوچک برای جلوگیری از بروز زیان‌های بزرگ که غالبا از طریق پیش‌بینی اقدامات احتیاطی مانند انعقاد قرارداد با شرکت‌های بیمه محقق می‌شود.

۴ - کاهش ریسک: کاهش ریسک به طور معمول بر مدیریت آسیب‌پذیری و بهره‌برداری منطقی و مناسب از امکانات اجرایی و فنی و همچنین برقراری کنترل‌های داخلی بازدارنده متمرکز است.

در هر حال آن چه در این راهبرد ارزشمند بوده سنجش و ارزیابی نتایج کارهای بر عهده گرفته شده و اطمینان از کارکرد دقیق ابزارهای کنترل داخلی می‌باشد.

* کارشناس ارشد حسابداری - حسابرس بانک