جعفر عظیمی کیوی*

امروزه تقریبا در اکثر فروشگاه‌های کشور و حتی در شهرهای کوچک، دستگاهی روی میز فروشگاه‌ها قرار گرفته است که با عنوان کارت‌خوان یا دستگاه پایانه فروشگاهی نامیده می‌شود و به عنوان یک پردازشگر برای ارائه خدمات خرید و پرداخت الکترونیکی در فروشگاه‌ها و اماکن تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دستگاه با برخورداری از بستری کاملا امن می‌تواند خدمات پرداخت مورد نیاز را به خریدارانی که کارت بانکی دارند، ارائه نموده و علاوه بر آن فروشندگان را نیز از حمل پول نقد و نگهداری آن در فروشگاه بی‌نیاز سازد. نیاز به استفاده از پایانه‌های فروشگاهی در نقاط مختلف جهان و از جمله کشور ما، دلایل مختلفی دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. تقاضای عمومی برای انجام مبادلات به وسیله کارت‏های بانکی به دلیل گسترش خدمات بانکی با توجه به اینکه در حالت استفاده از روش‌های سنتی، زمان و هزینه زیادی برای انجام مبادلات مورد نیاز است.

۲. رقابت بین فروشگاه‏ها برای جذب مشتریان جدید

۳. جایگزینی روش‏های سنتی پرداخت وجه با روش‌های نوین و مکانیزه

۴. تسهیل در امور حسابداری و مسائل مرتبط با آن در فروشگاه‌ها و بانک‌ها

۵. تقاضا از جانب توریست‏های داخلی و خارجی

استفاده از پایانه‌های فروشگاهی برای ارائه خدمات پرداخت الکترونیکی در فروشگاه‌ها، به اواخر سال ۸۲ برمی‌گردد که شرکت پرداخت الکترونیک پارسیان اقدام به راه‌اندازی شبکه پرداخت با استفاده از پایانه‌های فروش‌ در فروشگاه‌ها نمود و تا اوایل سال ۸۳ حدود ۳۳۰۰ دستگاه پایانه فروشگاهی برای اولین بار در فروشگاه‌های کشور نصب گردید. آغاز فعالیت شبکه کارت‏های بانکی در کشور از سال ۱۳۸۱ که با عنوان سوئیچ ملی کارت، بستر ارائه خدمات پرداخت الکترونیکی را در کشور فراهم نمود، شروعی برای استفاده از ابزارهای نوین در حوزه پرداخت بود که در این راستا از طرف بانک مرکزی نیز مقرراتی برای مشارکت بخش خصوصی و همکاری آن با شبکه بانکی جهت توسعه شبکه پایانه فروش الکترونیکی ارائه گردید و نصب پایانه‌های فروشگاهی در دستور کار بانک‌ها قرار گرفت. به دنبال آن بانک‌ها تصمیم به راه‌اندازی و توسعه شبکه پایانه‌های پرداخت الکترونیکی با همکاری شرکت‌های ارائه کننده خدمات پرداخت الکترونیک (PSP) گرفتند. در سال‌های آغازین، توسعه شبکه شتاب (شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی) به عنوان سوئیچ ملی کارت از یک طرف و نیاز بازار به استفاده از بسترهای الکترونیکی برای ارائه خدمات از طرف دیگر، باعث شد که توسعه شبکه ‌پایانه‌های فروش، شتاب بیشتری را به خود بگیرد. با شروع به کار شبکه شتاب و استقبال مشتریان بانک‌ها از خدمات ارائه شده توسط آن، بانک‌ها و سازمان‌های متولی، در حالی تصمیم به توسعه شبکه فروشگاهی خود گرفتند که هنوز برای استفاده از پایانه‌ها جهت استفاده از آن در پرداخت‌های الکترونیکی فرهنگ‌سازی لازم انجام نشده بود.

در چند سال اخیر با وجود مشکلات فراوان در زمینه تهیه سخت‌افزار از یک طرف و مشکلات مخابراتی و ارتباطی از طرف دیگر که به عنوان پایه اساسی در توسعه این نوع شبکه‌ها تاثیر فراوان دارد، تعداد پایانه‌های فروش در شبکه پرداخت، رشد قابل توجهی داشته است که عزم بانک‌ها و سازمان‌های متولی در این راستا قابل ستایش می‌باشد. در سال‌های اخیر، توسعه شبکه پرداخت تا آنجا پیشرفت کرده است که حتی در مجتمع‌های مسکونی نیز برای پرداخت هزینه‌هایی مانند شارژ و قبوض شهری، پایانه‌هایی قرار داده شده است. بالطبع هدف اصلی بانک‌ها و شرکت‌های ارائه کننده خدمات پرداخت الکترونیکی، سرمایه‌گذاری در حوزه بانکداری الکترونیک و توسعه خدمات بانک و کسب درآمد بوده است و انتظار برگشت سرمایه تخصیص داده شده به این حوزه را براساس سیاست‌های اتخاذ شده دارند. حال این سوال مطرح است که آیا شبکه پرداخت کنونی در کشور توانسته است انتظار مدیران و متولیان بانکی و سازمان‌های ارائه‌کننده خدمات پرداخت الکترونیکی را از سرمایه‌گذاری در این حوزه برآورد نماید؟

برای ارزیابی عملکرد پایانه‌های فروش، پارامترهایی مانند تعداد تراکنش و مبلغ پرداخت شده توسط آن به عنوان مثال در یک ماه، از اهمیت بالایی برخوردارند. جهت ارائه عملکرد قابل قبول از پایانه‌های فروشگاهی لازم است که سیاست‌های برنامه‌ریزی شده‌ای در جهت نصب آنها در شبکه فروشگاهی اتخاذ گردد. دسته اول این سیاست‌ها می‌تواند شامل فرهنگ‌سازی استفاده از آنها باشد که لازمه تشویق شهروندان به استفاده از این نوع شبکه‌ها است. بانک‌ها و سازمان‌های ارائه کننده خدمات پرداخت می‌توانند با برنامه‌های متنوع و راه‌اندازی سامانه‌های وفاداری، مشتریان را به استفاده از شبکه‌های خود جذب نمایند، اما این تنها راه‌حل نیست؛ زیرا در کنار این نوع سیاست‌ها، عوامل دیگری مانند مکان نصب پایانه و نوع خدماتی که ارائه می‌نماید، در میزان عملکرد موفق آن تاثیر فراوانی خواهد داشت، لذا در کنار برنامه‌های مدون برای جذب مشتری و تشویق شهروندان، برخورداری از یک سیاست موفق در زمینه نحوه بازاریابی برای نصب پایانه و تعیین بازار هدف نیز اهمیت ویژه‌ای دارد.

با آنکه از زمان شروع به کار شبکه پرداخت و نصب اولین پایانه‌ها در کشور زمان زیادی نمی‌گذرد و تعداد پایانه‌های نصب شده هنوز به حداقل اعلام شده طرف بانک مرکزی نرسیده است، به نظر می‌رسد که لازم باشد متولیان شبکه پرداخت زمانی را برای بازسازی شبکه و تصمیم‌گیری مجدد در بهبود عملکرد آن تخصیص دهند. بانک‌ها و متولیان شبکه‌های پرداخت با بررسی و تحلیل وضعیت پایانه‌ها در شبکه و میزان سودآوری آنها برای بانک در طول مدتی که در فروشگاه یا مکان دیگری نصب شده است، می‌توانند مبنایی را برای تصمیم‌گیری در جهت توسعه شبکه در آینده داشته باشند. عواملی مانند تعداد تراکنش و میزان استقبال شهروندان از پایانه‌های فروش برای پرداخت‌های خود در مناطقی که پایانه در آنها نصب شده است، می‌تواند در این تصمیم‌گیری دخالت داشته باشد. نتیجه این تصمیم‌گیری می‌تواند مکان‌های جدید و حتی اصنافی را که از پتانسل بالایی برای جذب مشتری برخوردارند، شناسایی نموده و کمک شایانی را به سازمان‌های ارائه‌کننده خدمات پرداخت و بانک‌ها در جهت توسعه شبکه پرداخت در فاز بعدی که تصمیم به خرید سخت‌افزار و توسعه شبکه دارند، ارائه نماید. در این راستا راه‌حل‌های مختلفی برای مکان‌یابی نصب پایانه به منظور ایجاد فرهنگ‌سازی در استقبال از ابزارهای پرداخت الکترونیکی در شبکه بانکی کشور وجود دارد. به عنوان مثال می‌توان به روش‌های مبتنی بر MADM اشاره کرد. از عوامل دیگری که در این تصمیم‌گیری می‌تواند تاثیر بسزایی داشته باشد، می‌توان به شکل و قوانین رعایت شده در طراحی ظاهری و سهولت استفاده از پایانه و قابلیت‌های متنوع آن اشاره کرد. این نوع پارامتر‌ها گرچه ممکن است در مرحله اول خیلی ساده به نظر برسد، ولی با توجه به نیازمندی‌های بازار و مشخصات بستر‌های مخابراتی در کشور و میزان رغبت شهروندان به استفاده از آن می‌تواند در عملکرد موفق پایانه در شبکه پرداخت، مهم واقع گردد.

علاوه بر تحقیق و بررسی در مکان‌یابی جدید برای پایانه‌ها، شناسایی سرویس‌های جدید و پیاده‌سازی آنها از طریق پایانه‌ها و بهبود کیفیت خدمات قبلی نیز تاثیر فراوانی بر جذب مشتریان جدید و حفظ مشتریان جاری شبکه خواهد داشت. در حال حاضر علاوه بر خدماتی مانند خرید کالا که از طریق پایانه‌های فروش ارائه می‌شود، سازمان‌های ارائه‌کننده خدمات پرداخت با استفاده از پایانه، سرویس‌های دیگری مانند پرداخت قبوض شهری، شهرداری و خرید کارت‌های اعتباری مانند شارژ ایرانسل را در آن تعبیه نموده‌اند که این موارد به مرور زمان و با تحلیل نیازمندی‌های بازار صورت گرفته است که به نظر می‌رسد در مقایسه با توسعه بعد سخت‌افزاری شبکه، از سرعت کمی برخوردار بوده است، زیرا یکی از پارامترهای توسعه شبکه و بازار پایانه‌ها و کارت‌های بانکی، این است که متولیان امر در این حوزه سرویس‌های قابل ارائه، سرمایه‌گذاری بیشتر و قابل قبولی را انجام دهند تا بتوان بیشترین بهره‌برداری را از شبکه فعلی نموده و راهکارهای نوینی را برای توسعه شبکه در آینده ارائه نمود. به عنوان مثال استفاده از خدماتی مانند سرویس‌دهی به کار‌ت‌های غیرتماسی که امروزه در اکثر کشورها به عنوان ابزاری با هزینه و زمان سرویس‌دهی کم در حوزه پرداخت‌های خرد شناخته شده است، می‌تواند بستری امن و کم هزینه‌ را برای شهروندان فراهم نموده و باعث توسعه شبکه پرداخت و بهبود عملکرد آن در آینده شود که مطمئنا سودآوری قابل قبولی نیز برای شبکه بانکی خواهد داشت.

با توجه به مطالبی که در ارتباط با شبکه‌های پرداخت و زیرساخت‌های آن ارائه شد، می‌توان نتیجه گرفت که توسعه شبکه پرداخت و دریافت بازخورد قابل قبول از عملکرد آن، فقط در نصب پایانه در فروشگاه‌ها و اماکن تجاری خلاصه نمی‌شود، بلکه در کنار آن عوامل دیگری نیز در عملکرد قابل قبول شبکه پرداخت، تاثیر فراوانی دارد. دخیل نمودن این پارامترها در توسعه شبکه پرداخت در آینده را می‌توان در قالب موضوعی نوین با عنوان بازسازی شبکه پرداخت عنوان کرد. در ادامه به عنوان جمع‌بندی به این عوامل اشاره می‌شود.

- شناسایی نیازهای شهروندان که در قالب دریافت خدمات جدید بروز می‌نماید.

- حرکت به سوی استفاده از بستر و ابزار‌های جدید و امن که سهولت در استفاده را برای شهروندان و هزینه کمتر را برای سازمان‌های ارائه‌کننده خدمات پرداخت به همراه داشته باشد.

- شناسایی اماکن و اصناف دارای پتانسیل بالا در جهت جذب مشتریان جدید

- سهولت در دریافت سرویس توسط شهروندان که خود عامل محرکی برای دارندگان کارت جهت جذب در شبکه پرداخت خواهد بود.

- ارائه برنامه‌های تشویقی برای جذب شهروندان به شبکه پرداخت

- استفاده از بسترهای مخابراتی هوشمند در جهت ارائه زیرساختی مستحکم در ارائه خدمات

امید آن می‌رود در آینده روش‌های هوشمند و مفیدی برای شناسایی نیاز‌های بازار در جهت استفاده از پتانسیل‌های موجود در کشور توسط متولیان امر به کار گرفته شود تا بتوان در جهت ارائه خدمات نوین به شهروندان و توسعه بانکداری الکترونیکی در کشور از هزینه‌های مصرف شده در ایجاد و توسعه شبکه پرداخت الکترونیکی بیشترین بهره‌برداری را نمود.

*کارشناس سیستم‌های پرداخت الکترونیک

azimi@kishware.com