حسین هرورانی

مصطفی زه‌تابیان

در قانون بانکداری بدون ربا، عقود موجود را می‌توان با توجه به ماهیت و عملکردشان به دو گروه عقود مشارکتی و عقود با بازدهی ثابت تقسیم کرد. عقود با بازدهی ثابت:

بر اساس این عقود، کل یا بخشی از سرمایه مورد نیاز یک فعالیت اقتصادی (تولیدی، ‌تجاری، خدماتی)‌ تامین می‌شود با این تفاوت که بعد از انعقاد قرارداد و قبل از انجام فعالیت اقتصادی، سود بانک معلوم و معین است و تحولات بعدی و تغییرات احتمالی و وضعیت مالی فعالیت مذکور را از جهت سود و زیان ارتباطی به سود و مطالبات بانک از آن فرد ندارد. یکی از انواع عقود با بازدهی ثابت خرید دین است. عقود با بازدهی ثابت که در بانکداری بدون ربا اجرا می‌شود شامل:

خرید دین

از جمله ابزارهایی که در نظام بانکداری بدون ربا برای تامین منابع مالی مورد نیاز واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی مورد استفاده قرار می‌گیرد، خرید دین است. بنا به تعریف، خرید دین تسهیلاتی است که به موجب آن بانک سفته یا براتی را که ناشی از معامله نسیه تجاری باشد، خریداری می‌کند. به این صورت که بانک‌ها براساس مصوبه شورای پول و اعتبار برای اشخاص حقیقی یا حقوقی تا سقف معین خط اعتبار تعیین می‌کنند و نحوه استفاده بدین گونه است که اشخاص مزبور کالاهای مورد نیاز خود را خریداری و به‌جای پرداخت وجه نقد، سفته‌ای معادل قیمت خرید سررسید معین به فروشندگان تحویل می‌دهند. فروشندگان کالا، سفته را به بانک محل اعتبار خریدار برده و آن را تنزیل می‌کنند.

عملیات مربوط به خرید دین بر مبنای آئین نامه موقت تنزیل اسناد و اوراق تجاری ( خرید دین) و مقررات اجرایی آن که در جلسه مورخ ۲۶/۸/۱۳۶۱ شورای پول و اعتبار به تصویب رسیده و متعاقبا در شورای نگهبان نیز مطرح و به اکثریت آرا منطبق بر موازین شرعی و قانون اساسی شناخته شده است و نیز اصلاحیه بعدی آئین نامه مذکور مصوب ۲۴/۹/۱۳۶۶ شورای پول و اعتبار انجام می‌پذیرد که مطابق آیین‌نامه بانک‌ها بایستی بر حقیقی بودن بدهی (سفته یا برات حاکی از معامله‌ واقعی باشد) و‌ معتبر بودن بدهکار اطمینان پیدا کنند.

مطابق آیین‌نامه تنها اسنادی قابل تنزیل است که سررسید آنها کمتر از یک سال باشد چنین اوراقی به قیمتی کمتر از مبلغ اسمی تنزیل می‌شود که این تفاوت قیمت نباید بیش از نرخ مصوب شورای پول و اعتبار باشد.

بر اساس ماده ۲ آیین‌نامه اجرایی، بانک‌ها می‌توانند به منظور ایجاد تسهیلات لازم برای واحدهای تولیدی و بازرگانی و خدماتی، اسناد و اوراق تجاری متعلق به این قبیل واحدها را طبق ضوابط این آیین‌نامه تنزیل کنند.

تنزیل اسناد و اوراق تجاری توسط بانک‌ها در صورتی مجاز است که سررسید این قبیل اسناد و اوراق از یک سال تجاوز نکند.

یکی از قراردادهایی که بر اساس عملیات بانکداری بدون ربا، بانک‌ها می‌توانند اعطای تسهیلات کنند، قرض‌الحسنه است.

عقد قرض‌الحسنه

قرض‌الحسنه عقدی است که به موجب آن بانک‌ها می‌توانند به عنوان قرض‌ دهنده مبلغ معینی را طبق ضوابط مقرر به افراد یا شرکت‌ها به قرض واگذار کنند و گیرنده متعهد می‌شود معادل مبلغ دریافتی را بازپرداخت کند.

طبق ماده ۱۴ قانون بانکداری و آیین‌نامه اجرایی مربوطه بانک‌ها مجازند در موارد زیر اقدام به اعطای قرض‌الحسنه کنند.

الف - به شرکت‌های تولیدی و خدماتی (غیر از بازرگانی و معدنی) که فعالیت آنها اشتغالزا و در جهت تامین مایحتاج ضروری جامعه است.

ب - برای رفع نیازهای افراد در موارد: هزینه‌های ازدواج، تهیه جهیزیه، درمان بیماری، تعمیرات مسکن، کمک هزینه تحصیلی، کمک برای ایجاد مسکن در روستاها.

مدت بازپرداخت قرض‌الحسنه‌های تولیدی، حداکثر ۵ سال و قرض‌الحسنه‌های اعطایی برای رفع نیازهای شخصی ۳ سال می‌باشد.

بانک‌ها به منظور حصول اطمینان از وصول مطالبات تامین کافی از مشتری می‌گیرند و حق دارند از بابت اعطای قرض‌الحسنه ۵/۲‌درصد کارمزد دریافت کنند.