در روزهای پایانی سال، باز هم بازگشت به قیمت‌های متعادل در بازار ارز و سکه با وقفه روبه‌رو شده است. از طرفی سال ۹۱ در حالی به پایان می‌رسد که از همان ابتدای سال، حملات سوداگرانه ادامه داشته است. آیا می‌توان حملات سوداگرانه را متوقف کرد؟

4 عامل تاثیرگذار در آینده بازار ارز

گروه بازار پول- نوسان‌های ارزی که در یک سال گذشته در اقتصاد کشور به وقوع پیوسته، نشان داد بازار ارز ایران همچنان مستعد حملات سوداگرانه ارزی است. اقتصاددانان یکی از مهم‌ترین پیش‌زمینه‌های تلاطم‌های ارزی را وقوع حملات سوداگرانه ارزی می‌دانند.

کارشناسان اقتصادی حمله سوداگرانه به بازار ارز را وقتی می‌دانند که «فروش عظیم پول داخلی یک کشور توسط سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در ازای خرید ارزهای خارجی» رخ دهد. برخی از اقتصاددانان وقوع بحران را زمانی می‌دانند که ارزش پول ملی حداقل ۳۰ درصد کاهش یافته و نسبت به سال گذشته ۱۰ درصد افزایش در نرخ کاهش ارزش پول ملی اتفاق بیفتد. نشریه «تازه‌های اقتصاد» در گزارشی، چشم‌انداز آینده بازار ارز در کشور را بررسی کرده است.

زمینه‌های حملات

بازار ارز ایران در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ درگیر نوسانات و تلاطم‌های ارزی بوده است که دلایل اصلی آن را می‌توان در مبانی ضعیف و شکننده اقتصادی و فراهم بودن زمینه وقوع بحران‌های ارزی، وقوع تحریم‌های اقتصادی علیه ایران و اخبار مرتبط با آن و کاهش درآمدهای نفتی کشور دانست. در چند سال گذشته، عواملی مثل افزایش شدید حجم نقدینگی در کشور، بالاتر بودن مستمر تورم داخلی نسبت به تورم بین‌المللی و عدم توجه به این امر در تعدیل نرخ ارز، کسری شدید تراز تجاری غیرنفتی، کسری شدید بودجه بدون در نظر گرفتن درآمدهای نفتی و اتکای شدید بودجه دولت به درآمدهای نفتی و بزرگ شدن آن، ارزش‌گذاری بیش از حد پول ملی و تعدیل نشدن نرخ ارز برای سال‌های متوالی، اقتصاد ایران را مستعد وقوع تلاطم‌های ارزی کرده بود.

نوسانات ارزی اخیر را، می‌توان در شمار تلاطم‌های ارزی کلاسیک به وقوع پیوسته در جهان ارزیابی کرد. البته شرایط این دو سال در طول سالیان قبل نیز وجود داشت ولی عرضه ارز از محل درآمدهای نفتی و افزایش این درآمدها به دلیل افزایش قیمت نفت در چندین سال اخیر باعث شده بود دولت و بانک مرکزی بتوانند اثر این مبانی ضعیف بر بازار ارز را خنثی کرده و با پاسخگویی سریع به تقاضای موجود در بازار، قیمت ارز را حول و حوش یک مقدار ثابت حفظ کنند.

پیش‌بینی فعالان بازار ارز از شرایط پس از کاهش فروش نفت، باعث شد یک سری حملات در بازارارز اتفاق بیفتد که با انتشار هر خبر ناخوشایندی، با وجود آنکه در همان زمان عرضه ارز در بازار دچار کاهش خاصی نشده بود، هجوم خریداران باعث افت شدید ارزش پول ملی و تشدید بحران ارزی شود.

فشار نیروهای بازار

در دو سال اخیر بازار ارز، هم از طرف عرضه و هم از طرف تقاضا تحت فشار قرار گرفت. کاهش عرضه دلار عمدتا به دلیل محدود شدن درآمدهای ارزی دولت به‌عنوان بزرگ‌ترین عرضه‌کننده ارز در کشور رخ داد.

از طرف دیگر در سمت تقاضا به دلایلی مثل به وجود آمدن حملات سوداگرانه به خاطر شکل‌گیری انتظارات و تجربه‌های سوداگران و فعالان بازار، کاهش سودآوری در بازار طلا به عنوان بازار موازی ارز به دو دلیل افت قیمت جهانی طلا و اشباع بازار و وجود سرمایه‌های خرد فراوان در دست مردم؛ تقاضا برای خرید ارز افزایش پیدا کرد.

در نتیجه نوسانات ارزی در عمل حاصل فشار نیروهای بازار بودند. در پاسخ به تلاطم‌های ارزی، بانک مرکزی و دولت اقداماتی را از قبیل افزایش نرخ سود بانکی در زمستان سال۱۳۹۰، استفاده از ذخایر ارزی برای مهار حملات سوداگرانه تا حد امکان، کنترل تقاضا از طریق طبقه‌بندی گروه‌های کالایی وارداتی و کنترل سفته‌بازی در بازار ارز از طریق برخورد قهری، برای مهار نیروهای بازار در پیش گرفتند.

نقش مرکز مبادلات در آینده

معرفی مرکز مبادلات ارزی و تعیین نرخ ارز بین ۲۴۰۰ تا ۲۵۰۰ برای هر دلار، اقدام دیگری بود که بانک مرکزی در راستای کنترل نوسانات ارزی انجام داد. این مرکز تا حد زیادی توانست نیازهای مبادلاتی برای ارز را پاسخگو بوده و حتی در مقطعی موجب کاهش قیمت بازار آزاد شده و نرخ دلار را در کمتر از ۳۰۰۰ تومان در اواخر پاییز ۱۳۹۱ نگه دارد. به عبارت دیگر، اگر تقاضا برای ارز را به دو بخش تقاضای مبادلاتی و سفته‌بازی تقسیم کنیم، مرکز مبادلات ارزی از توان مناسبی برای برآورده کردن تقاضای نوع اول برخوردار است و اگر سایر عوامل دخیل در نوسانات ارزی بالاخص انتشار اخبار مربوط به تحولات بین‌المللی و خارج از اراده بانک مرکزی تحت کنترل درآید، این مرکز می‌تواند در از بین بردن فاصله بین نرخ ارز بازار آزاد و سایر نرخ‌های موجود و احتمالا تک‌نرخی شدن ارز در آینده نقش موثری ایفا کند.

تاثیر نوسانات بر روند آتی

با توجه به آسیب‌پذیری خارجی اقتصاد کشور، افت ارزش پول ملی در اثر کاهش درآمدهای نفتی اجتناب‌ناپذیر بود و اگر از مضرات سرعت زیاد افت ارزش پول ملی صرف‌نظر شود، حتی می‌توان افزایش نرخ ارز را به نفع برخی از بخش‌های اقتصادی نیز دانست. به‌ویژه به وجود آوردن امکان افزایش صادرات و کاهش واردات در میان‌مدت و بلندمدت می‌تواند منجر به تقویت تولید ملی شود. اما صرف‌نظر از آثار کاهش ارزش پول داخلی، تحلیلگران اقتصادی بر این نکته اتفاق‌نظر دارند که منفعتی از محل نوسانات ارزی نصیب کشور نخواهد شد و این نوسانات با ایجاد نااطمینانی در اقتصاد، به شدت محیط کسب و کار را ملتهب کرده و به تولید ضربه می‌زند. بنابراین، در پویایی‌های آینده بازار ارز، روند و نوسانات نرخ ارز از اهمیت بسیاری برخوردار است.

تقویت مرکز مبادلات و مداخله مقطعی

به نظر می‌رسد اثر بستر مناسب تضعیف ارزش پول ملی با افزایش قیمت دلار از حدود ۱۰۰۰ تومان در ابتدای سال ۱۳۹۰ به بیش از ۳۰۰۰ تومان در ابتدای زمستان سال۱۳۹۱ در بازار ارز تخلیه شده است و آنچه احتمالا بالاترین اثرگذاری را در ماه‌های آینده بر ادامه روند فعلی کاهش ارزش پول ملی یا معکوس شدن آن و همچنین نوسانات نرخ ارز خواهد داشت، میزان اعتبار سیاست‌گذار ارزی، نوع عکس‌العمل فعالان بازار نسبت به اخبار، میزان کاهش درآمدهای نفتی و برنامه‌های بانک مرکزی و دولت در برخورد با نوسانات بازار ارز خواهد بود.

با توجه به تحرکات صورت گرفته در چند ماه گذشته، می‌توان کاهش بیشتر درآمدهای نفتی در چند ماه آینده و استمرار اخبار مربوط به تحریم‌ها را قابل انتظار دانست. البته مرکز مبادلات ارزی توانایی کنترل و جوابگویی نیازهای مبادلاتی ارزی را دارد و بانک مرکزی می‌تواند در هنگام هجوم سفته‌بازان به بازار آزاد، با افزایش مداخله مقطعی، اثر این حملات را بر بازار ارز کنترل کند.

انتظار می‌رود تا پایان سال جاری و حتی در سال آینده، حملات سوداگرانه در بازار ارز و مدیریت نوسانات ارزی از دغدغه‌های اصلی نظام اقتصادی کشور باشد. در این بین، تقویت مرکز مبادلات ارزی برای پاسخگویی به نیازهای مبادلاتی ارزی و دخالت مقطعی بانک مرکزی در بازار به هنگام وقوع حملات ناگهانی، می‌تواند اثر قابل توجهی در دفع این حملات و ایجاد آرامش در این بازار ایفا کند.

عوامل اثرگذار بر بازار ارز