یکی از مسائل مهم و تعیین کننده در هزینه تمام شده واحدهای صنعتی نرخ ارز و نوسانات آن است. نوساناتی که امکان برنامه‌ریزی را از این واحدها خصوصا واحدهای صادر کننده گرفته و در اکثر مواقع باعث بالا رفتن هزینه تولید و در نتیجه پایین آمدن توان رقابتی آنها می‌شود.

با توجه به این مهم دولت در بند (الف) ماده ۴۱ فصل سوم قانون برنامه چهارم خواستار اتخاذ تدابیری برای مقابله با آثار سوء نوسانات نرخ ارز بر صنایع شده که تا کنون به آن کمتر توجه شده است، بر اساس قانون برنامه چهارم کنترل نوسانات شدید نرخ ارز با در نظر گرفتن حفظ توان رقابت بنگاههای صادر کننده و سیاست جهش صادراتی به عهده دولت است.

نرخ مبادله پول رایج یک کشور با پول سایر کشورها را در اصطلاح، «نرخ ارز» گویند. این نرخ در کشورهای مختلف بر اساس یکی از نظام‌های ثابت، متغیر، چندگانه یا مدیریت شناور شده تعیین می‌شود که پرداختن به این نظام‌ها در این مقال نمی گنجد. سیاست تعیین نرخ ارز، تنظیم کننده جریان ورود و خروج ارز در اقتصاد ملی است و از آن طریق میزان ورود و خروج کالا، خدمات و سرمایه بین یک کشور با سایر کشورها مشخص می‌شود.

بازار ارز تنها بازاری در سطح جهان است که به دلیل جهانی بودن نرخ آن و وجود نوسانات نرخ ارز، در هر لحظه خرید و فروشی صورت می‌گیرد. از آنجایی ‌که بانک‌ها از بزرگترین موسسات شرکت کننده در بازار ارز محسوب می‌شوند، فراگیری مقررات حاکم بر این بازار ضروری به نظر می‌رسد. در واقع نرخ ارز می‌باید از طریق عرضه و تقاضا تعیین ‌شود. عرضه و تقاضا نیز به کسری یا مازاد ترازپرداخت‌های هر کشور برای پرداخت تعهدات و نیز انتظارات مربوط به تغییرات آتی نرخ ارز بستگی دارد.

ریسک نوسانات نرخ ارز

با توجه به گسترش مبادلات تجاری بین کشورها، بازار مالی بین المللی در حال گسترش است و برخی از تجار یا تولید کنندگان یا صادرکنندگان و واردکنندگان به ناچار ‌باید اقدام به نگهداری ارز کنند و در این صورت چنانچه شرکتی اقلام زیادی از دارایی‌های خود را به‌صورت ارزی گرانتر خریداری کرده باشد، هر لحظه با این خطر مواجه خواهد بود که این نرخ کاهش یابد در صورت وقوع چنین رخدادی، شرکت یاد شده زیان هنگفتی را متحمل می‌شود. بدین ترتیب ریسک‌ نوسانات نرخ ارز می‌تواند دارایی‌ها و بدهی‌های افراد و مؤسسات را تحت تاثیر جدی قرار ‌دهد. در هر حال افراد و شرکت‌ها ‌در سبد دارایی‌ها و بدهی‌های خود انواع ریسک‌ها از جمله ریسک نوسانات نرخ ارز را در نظر دارند و سعی می‌کنند با کمترین ریسک، بیشترین سود را نصیب خود کنند. اما آنچه پر واضح است متضرر شدن تولید کنندگان خرد یا شرکت‌هایی است که اطلاعات علمی و دقیقی از نوسانات نرخ ارز ندارند. معمولا افرادی که در معرض چنین ریسکی قرار می‌گیرند از عملیاتی استفاده می‌کنند تا حاشیه سود خود را افزایش داده و از زیان های پیش‌بینی نشده بین‌المللی جلوگیری کنند.

یکی از این اعمال «هجینگ ارزی» است؛ هجینگ ارزی به عملیاتی گفته می‌شود که طی آن واردکننده برای اینکه از افزایش نرخ برابری ارز نسبت به پول ملی متضرر نشود، اقدام به خرید ارز زود تر از موعد و برابر محاسبات و برنامه‌ریزی شرکت خود می‌کند تا خود را در مقابل ریسک نوسانات نرخ ارز پوشش ‌دهد. عمل دیگر «اربیتراژ ارزی» است؛ «اربیتراژ» به معنی خرید ارز از بازاری که ارزانتر است و فروش همزمان همان ارز در بازاری که گرانتر است، می‌باشد.

اما به خرید نقدی ارز و فروش همان ارز در بازار سلف ارز یا فروش نقدی ارز و خرید همان ارز در بازار سلف ارز، «سوآپ ارزی» می‌گویند. با این تعریف، سوآپ از انجام دادن دو معامله ارزی در یک زمان و با سررسیدهای متفاوت شکل می‌گیرد. معامله کنندگان در بازار ارز با انجام سوآپ، خود را از ریسک نوسانات ارزی دور نگه می‌دارند.

ایجاد بازار سلف

در همین خصوص استاد دانشگاه علامه طباطبایی نیز گفت: وقتی نوسان نرخ ارز زیاد می‌شود عدم اطمینان هم به متعاقب آن زیاد می‌شود و برای جلوگیری از نوسانات نرخ ارز و زیان به تولید باید بازار سلف ایجاد کرد. تقوی در خصوص نظام‌های نرخ ارز گفت: قبل از سال ۱۹۷۳ از نظام نرخ ارز ثابت استفاده می‌شد و حداکثر نوسانات در حدود یک درصد بود ولی این نظام به خاطر مشکلاتی که داشت به نظام نرخ ارز شناور تبدیل شد، نظام نرخ ارز شناور هم به دو دسته با مداخله دولت و بدون مداخله دولت تقسیم می‌شود. وی تصریح کرد: در نظام نرخ ارز شناور با مداخله دولت هر زمان که دولت تشخیص دهد می‌توان در کنترل نرخ ارز دخالت کند که این کار به عهده بانک مرکزی است و بانک مرکزی تنها مرجعی است که می‌تواند نوسانات نرخ ارز را کنترل کند و البته مداخله بانک مرکزی در نظام نرخ ارز شناور در تمام دنیا اتفاق می‌افتد. بانک مرکزی باید مزایای نرخ ارز شناور را با زیان‌های وارده به بخشهای مختلف تولیدی و صنعتی مقایسه کند و بعد مداخله نماید. تقوی ضمن رد راهکار معافیت مالیاتی برای مبارزه با نوسانات نرخ ارز افزود: معافیت مالیاتی سیاست طرف عرضه است که هدف آن پایین آوردن هزینه‌های تولید یا افزایش سود است که باعث افزایش عرضه می‌شود.

پرداخت بدهی دولت به صورت ارزی

محمد رضا خباز، نماینده منتخب مردم کاشمر در مجلس هشتم معتقد است برای کنترل نوسان نرخ ارز باید دولت بدهی‌های خود به بانک‌ها و بانک مرکزی را به صورت ارزی پرداخت کند تا منجر به افزایش نقدینگی نشود. اومی گوید: ما نباید از سیاست تک ارزی استفاده کنیم بلکه باید از سبد ارزی استفاده شود زیرا وقتی از یک ارز استفاده کنیم ممکن است بر اثر اختلافات بین‌المللی متضرر شویم.

کنترل نرخ ارزبا سیاست‌های پولی و مالی

علی قنبری، استاد دانشگاه تربیت مدرس به فارس گفت: دولت با سیاست‌های پولی و مالی نظیر معافیت‌های مالیاتی و سیاست‌های گمرکی می‌تواند نوسان نرخ ارز را تعدیل کند.

وی در خصوص نوسان دلار، یورو و شکاف ایجاد شده بین این دو ارز می‌گوید: سیاست‌های دولت بر این است که تا حد ممکن از وابستگی به دلار کم کند و در واردات ارزی به یورو روی بیاورد و به‌‌رغم این سیاست دولت باید از مشوق‌هایی نیز استفاده کند تا حد ممکن شکاف ایجاد شده بین دلار و یورو از بین برود.

وی در ادامه تاکید کرد: ماچون کشوری در حال توسعه هستیم و توان رقابتی زیادی نداریم و از بخش خصوصی ضعیفی برخورداریم، به همین دلایل نمی‌‌توان در تکانه‌ها و نوسانات موجود خود را حفظ کنیم و ممکن است با یک تغییر سیاست عده‌ای متضرر یا متنفع شوند. تا زمانی که ما سیاست‌های تثبیت شده و بر مبنای اصول علمی نداشته باشیم چنین اتفاقاتی خواهد افتاد و ناچار از طریق سیاست‌های حمایتی باید نواقص را پر کرد.

صادرات با یورو و واردات با دلار

محمد قلی یوسفی استاد دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است برای جلوگیری از ضرر و زیان ناشی از نوسانات نرخ ارز باید صادرات را بر اساس یورو و واردات را بر اساس دلار انجام دهیم. نرخ ارز متغییری است که روی صادرات کالای صنعتی یا کالای تولیدی از یک طرف مثل ماشین‌آلات و مواد خام تاثیر می‌گذارد، بنابراین می‌تواند روی عرضه و تقاضا اثر بگذارد و نوسانات آن موجب نوسان در واردات و صادرات می‌شود و از این طریق تولیدات داخلی را با بی‌ثباتی مواجه می‌کند. معمولا کشورهای توسعه نیافته برای پیشگیری از چنین نوسانی از میانگین سبد ارزی استفاده می‌کنند یعنی میانگینی از عرضه‌های عمده بر اساس SDR تهیه می‌کنند چون این کشورها توان این را ندارند که در مقابل نوسانات سریعا واکنش نشان دهند، بنابراین سعی می‌کنند حاشیه امنی برای خود انتخاب کنند که از این نوسانات در امان بمانند.