دنیای اقتصاد: بررسی آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که در سه دولت اخیر، میزان هزینه‌های جاری سالانه به‌طور میانگین حدود ۵/ ۱۶ درصد افزایش یافته است. میزان درآمدها نیز طی بازه زمانی یاد شده به‌طور میانگین حدود ۱۸ درصد افزایش یافته است. این در حالی است که بر مبنای آمارهای بانک مرکزی نرخ تورم میانگین در بازه زمانی یاد شده حدود ۰۵/ ۱۶ درصد بوده است؛ بنابراین طی ۱۲ سال منتهی به سال ۱۳۹۵ روندی انبساطی در میزان دخل و خرج دولت مشاهده می‌شود. بر مبنای آمارهای بانک مرکزی میزان افزایش حقیقی هزینه‌های دولت تنها در سال‌های ۱۳۸۶، ۱۳۸۹ و ۱۳۹۱ مثبت نبوده است و در بقیه سال‌ها تفاوت حداقل حدود ۵ درصد بین انبساط هزینه‌های عمومی و نرخ تورم وجود دارد. میزان افزایش حقیقی درآمد دولت نیز به جز سال‌های ۱۳۸۹، ۱۳۹۱و ۱۳۹۲ در بقیه سال‌ها مثبت بوده است. بر مبنای آمارهای بانک مرکزی، برخلاف درآمدها و هزینه‌ها، میزان افزایش واقعی درآمدهای نفتی طی بازه زمانی بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۵ منفی بوده است. فشار ناشی از تحریم‌ها در سال‌های پیشین را می‌توان مهم‌ترین مسبب انقباض درآمد نفتی دانست. برخلاف درآمدهای نفتی، درآمدهای مالیاتی طی بازه زمانی مورد مطالعه با شیبی بیشتر از شیب افزایش قیمت‌ها حرکت کرده است. تغییراتی توامانی که در نهایت باعث تقویت نقش درآمد مالیاتی در دخل دولت شده است.

سبقت تورم از هزینه و درآمد

بررسی آمار و ارقام مربوط به وضعیت بودجه در دهه گذشته نشان می‌دهد که طی ۱۲ سال منتهی به ۱۳۹۵ سالانه به‌طور میانگین حدود ۱۵ درصد به هزینه‌های جاری دولت اضافه شده است. طی بازه زمانی یاد شده میزان درآمدهای دولت به‌طور میانگین، سالانه حدود ۱۸ درصد افزایش یافته است. همچنین میزان درآمدهای نفتی کشور نیز طی بازه زمانی یاد شده سالانه به‌طور میانگین حدود ۱۲ درصد افزایش یافته است. برآیند این تغییرات بر بودجه عمومی کشور طی ۱۲ سال منتهی به سال ۱۳۹۵، منجر به ۳/ ۷ برابر شدن درآمدهای دولت، ۴ برابر شدن درآمدهای نفتی و ۳/ ۶ برابر شدن هزینه‌های جاری دولت شده است. همچنین شیب بیشتر افزایش هزینه‌ها در مقابل درآمدها باعث افزایش شکاف بین هزینه‌ها و درآمدها (تراز عملیاتی) طی ۱۲ سال منتهی به سال ۱۳۹۵ شده است. محاسبه آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که در بازه زمانی بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۵ نرخ تورم میانگین حدود ۱۶ درصد بوده است. بنابراین طی بازه زمانی مورد بررسی، میزان تغییر رقم واقعی درآمدهای نفتی، منفی و میزان تغییرات واقعی هزینه‌های جاری دولت رقمی مثبت بوده است؛ با لحاظ تورم میزان واقعی درآمد نفتی دولت سالانه به‌طور میانگین حدود ۴ درصد کاهش یافته است. این در حالی است که میزان درآمد نفتی دولت طی بازه زمانی یاد شده حدود ۴ برابر شده است. سهم درآمدهای نفتی از مجموع هزینه‌های جاری در سال ۱۳۸۴ حدود ۵۶ درصد بود. این عدد پس از سپری کردن یک دوره ۵ ساله نزول مداوم در سال ۱۳۸۸ به حدود ۲۶ درصد رسید. رقمی که عنوان رکورد کمترین میزان سهم درآمدهای نفتی در یک دهه اخیر را نیز به ثبت رسانده ‌است؛ اما تکیه سیاستمداران وقت به قله‌زنی قیمت نفت، در سال ۱۳۸۹ باعث صعود بیش از ۱۰۰ درصدی سهم نفت در هزینه‌های عمومی شد. این افزایش ناگهانی به حدی بود که ضمن تغییر مسیر کاهش سهم درآمدهای نفتی، رکورد بیش‌ترین سهم درآمد نفتی از هزینه‌ها را نیز در دهه اخیر، با ثبت رقم ۶۵ درصدی در سال ۱۳۸۹ به ثبت رساند. سهم درآمدهای نفتی از مجموع هزینه عمومی در سال ۱۳۹۰ تغییر چندانی نکرد، اما پس از سال یاد شده بار دیگر سهم درآمدهای نفتی از میزان هزینه‌های عمومی در یک روند کاملا نزولی از حدود ۶۴ درصد در سال ۱۳۹۰ به حدود ۳۶ درصد در سال ۱۳۹۵ کاهش یافت.

کارنامه مالیاتی

در بین اجزای مختلف درآمدی، درآمدهای مالیاتی با رقمی بالغ بر ۱۰۰ هزار میلیارد تومان بیش‌ترین سهم از مجموع درآمدهای دولت را به خود اختصاص داده است. بر مبنای آمارهای منتشر شده از سوی بانک مرکزی و بررسی کارشناسان بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی در سال گذشته حدود ۹۸درصد از میزان مالیات تصویب شده، محقق شده است. این رقم در مقایسه با رقم ثبت شده در کارنامه مالیاتی دولت در سال ۱۳۹۴ حدود ۱۰ واحد درصد افزایش یافته است و در مقایسه با سال‌های پیشین نیز یک رکورد در تحقق مالیات به حساب می‌آید. طی بازه بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۵ میزان درآمدهای مالیاتی دولت از ۱۳۴ هزار میلیارد ریال به بیش از ۱۰۰۰ هزار میلیارد ریال افزایش یافته است. این میزان افزایش معادل ۳/ ۷برابر شدن درآمدهای مالیاتی طی این بازه ۱۲ ساله است. به این ترتیب می‌توان گفت که طی بازه زمانی بررسی شده، یعنی ۱۲ سال منتهی به سال ۱۳۹۵، سالانه به‌طور میانگین حدود ۱۸ درصد به درآمد مالیاتی دولت افزوده شده است. مقایسه این رقم با نرخ میانگین تورم در ۱۲ سال گذشته نشان می‌دهد که برخلاف هزینه‌ها، درآمدها و درآمدهای نفتی در ۱۲ سال منتهی به سال ۱۳۹۵ میزان تغییرات واقعی درآمدهای مالیاتی مثبت بوده است.

حرکت پرشتاب‌تر درآمد

طی بازه زمانی مورد بررسی میزان درآمدهای دولت نیز سالانه حدود ۱۸ درصد افزایش یافته است. درآمدهای دولت که از مجموع درآمدهای مالیاتی و درآمدهایی نظیر جرایم و عوارض محاسبه می‌شود، در سال ۱۳۸۴ حدود ۲۰۰ هزار میلیارد ریال بود. این رقم طی ۱۲ سال، در سال ۱۳۹۵ به بیش از ۱۴۰۰ هزار میلیارد ریال رسیده است. شیب بیشتر افزایش درآمدهای دولت در مقایسه با هزینه‌های جاری با اختلافی حدود ۳ درصد در سال، نشان می‌دهد که طی ۱۲ سال منتهی به سال ۱۳۹۵، درآمدهای دولت با شیب بیشتری در مقایسه با هزینه‌های جاری حرکت کرده‌اند. روندی که در صورت تداوم سبب تمایل تراز عملیاتی دولت به سمت حرکت به سوی طیف مثبت اعداد خواهد شد. بررسی آمارهای بخش بودجه نشان می‌دهد که در سال گذشته کسری بودجه عملیاتی دولت افزایش یافته است. با این وجود شیب افزایش کسری بودجه در مقایسه با سال پیشین به میزان قابل‌توجهی کاهش یافته است. در زمینه کسری بودجه عملیاتی نیز، با وجود انحراف دولت از تعهدات خود در تراز عملیاتی، تراز عملیاتی با کاهش قابل‌توجه نسبت به سال ماقبل به کمترین میزان طی نیم‌دهه اخیر رسیده است.

به عقیده کارشناسان، ارقام اختصاص داده‌شده به بودجه عمرانی دولت بیش از سایر مصارف بودجه‌ای در معرض احتمال عدم تحقق قرار دارد؛ چراکه دولت‌ها در شرایط تنگنای مالی معمولا در نخستین تصمیمات اقدام به هدایت بخشی از بودجه اختصاص داده شده به مصارف عمرانی به سایر اهداف هزینه‌ای می‌کنند. به همین دلیل میزان تحقق بودجه عمرانی دولت، تا حدودی نشان‌دهنده انگیزه دولت به رعایت چارچوب قانونی بودجه است. بررسی روند بودجه طی نیم دهه اخیر نشان می‌دهد که بودجه عمرانی به قیمت ثابت در سال گذشته افزایش یافته است. پدیده‌ای که به خصوص در دهه اخیر زیاد اتفاق نیفتاده‌ است. طی دهه گذشته تنها در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ منابع اختصاص داده شده به هزینه‌های عمرانی در مقایسه با سال پیشین افزایش قابل‌توجهی داشته است. حذف اثرات تورمی در میزان بودجه تخصیص داده شده به هزینه‌های عمرانی نشان می‌دهد که با وجود افزایش قابل‌توجه بودجه عمرانی در سال ۱۳۹۵، این هزینه‌ها به قیمت ثابت در مقایسه با سال ۱۳۹۰ هنوز در سطح پایین‌تری قرار دارد. بر مبنای آمارهای بانک مرکزی پرداخت‌های عمرانی دولت در سال گذشته حدود ۴۲ هزار میلیارد تومان بوده است. رقمی که در مقایسه با سال پیشین حدود ۵/ ۱ برابر شده است. این رقم طی بازه زمانی بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۵ حدود ۶/ ۳ برابر شده است. افزایشی که می‌توان آن را معادل افزایش ۵/ ۱۱ درصدی بودجه عمرانی کشور به ازای هر سال دانست. شیب کمتر افزایش هزینه‌های عمرانی در مقایسه با سایر هزینه‌های دولت باعث افزایش نسبت هزینه‌های دولت به پرداخت‌های هزینه‌ای از حدود ۶/ ۶۰ واحد در سال‌۸۴به بیش از ۷۳ در سال گذشته واحد شده است.

نشانه‌های رفتار انبساطی