قیمت شیرخام؛ بزرگ‌ترین مشکل صنعت لبنیات

حسین چمنی مشاور انجمن صنایع لبنی و مشاور مدیرعامل گروه صنعتی صباح شیر در کنار همه اهمیتی که دارد، دچار مظلومیتی وصف‌ناپذیر است. بزرگ‌ترین مشکل صنعت شیر در سال‌های اخیر نگاه منفعل و مقطعی به مسائل آن بوده که باعث شده همه راه‌حل‌های ارائه شده، تنها نقش یک مسکن را بازی کند و هنوز مشکلی به‌طور کامل حل نشده، مشکلات دیگری بروز کند. الف- نگاهی به آمار جمعیت متاثر از موضوع شیر نشان می‌دهد که برای این صنعت باید بسیار بیشتر از آنچه تاکنون انجام شده، سرمایه‌گذاری شود. سه گروه درگیر موضوع شیر هستند:

۱- دامداران به‌عنوان خط مقدم این صنعت، تولید شیر خام را برعهده دارند. به استناد گزارش‌های مرکز آمار و مرکز پژوهش‌های مجلس، حدود سه میلیون وهفتصد هزار فرصت شغلی در حوزه دامپروری سبک و سنگین، فعال است.

۲- وجود بیش از ۱۱۰۰ شرکت لبنی فعال، ده‌ها هزار فرصت شغلی ایجاد کرده و با تبدیل شیرخام به چندین محصول لبنی، سالانه ۲۵ هزار میلیارد تومان گردش مالی و هفتصد میلیون دلار صادرات را موجب شده است.

۳- جمعیت ۸۰ میلیونی از بابت عدم مصرف کافی و مستمر شیر و فرآورده‌های آن، دچار مشکلاتی شده است. مشکلاتی از قبیل بیماری‌های لثه و دندان، کوتاهی قد، کمبود ید و پوکی استخوان و زمینگیری در طیف وسیعی از جامعه زنان و مردان ایرانی، ضرورت پرداختن به موضوع افزایش تولید و مصرف شیر را پراهمیت ساخته، زیرا ایران در ۳۵ سال آینده، پذیرای ۲۶ میلیون سالمند خواهد بود که در صورت تداوم شرایط فعلی مصرف شیر، ۲۰ سال زودتر زمینگیر خواهند شد.

به‌رغم این موارد، می‌توان جای خالی یک برنامه منسجم و طرح جامع و پاسخگو برای صنعت شیر را حس کرد، زیرا مواجهه دولت با مشکلات این صنعت، تکرار یک روش مشخص بوده و «بی توجهی به ریشه مشکلات»، «عدم تلاش برای شناسایی عوامل مشکل ساز» و «عدم سرمایه‌گذاری برای پیشگیری»، از مشخصات این روش بوده است.

مشکلات ناشی از عدم تعیین مناسب نرخ خرید شیر خام

ب- قیمت تمام شده و قیمت فروش شیر خام و محصولات لبنی در چند سال اخیر، بزرگ‌ترین مشکل این صنعت بوده است. این مشکل ابعاد مختلفی دارد:

۱- شیر خام حدود ۷۰ درصد قیمت تمام شده محصولات لبنی را تشکیل می‌دهد. دامداران طی چند سال اخیر، هرگز رضایتی از قیمت شیرخام نداشته‌اند. باید اذعان کرد که قیمت تمام شده شیر خام در ایران نسبت به کشورهای توسعه یافته بالاتر است و قیمت بالای نهاده‌های دامی به‌خاطر تاثیرپذیری از علوفه وارداتی، تعداد کم دام اصیل نسبت به دام‌های کم‌بازده و نوع مدیریت برخی دامداری‌ها، از عوامل افزایش قیمت تمام شده شیرخام هستند. اگر عوامل کیفی مانند بار میکروبی یا عوامل اقتصادی مانند ماده خشک شیرخام شامل درصد پروتئین و چربی مورد مقایسه قرارگیرد، شیرخام ایران در زمره گران‌قیمت‌ترین‌های دنیا قرار دارد، اما تاوان این قیمت گران را مردم و شرکت‌های لبنی می‌پردازند که همواره با افزایش قیمت شیر خام مجبور به افزایش قیمت محصولات بوده‌اند، بدون آنکه از این افزایش قیمت درآمدی به‌دست آورند. در این بین، بهره‌وری صنعت دامپروری با توجه به ضریب تبدیل علوفه به شیر، پایین است که مهم‌ترین دلیل آن، ترکیب گله‌های شیری است. دولت می‌تواند در کنار یارانه علوفه به دامداران، طی برنامه ای، دام‌های کم بازده را حذف و به جای آن، دام‌های با بهره‌وری بالا را جایگزین کند.

۲- قیمت محصولات لبنی طی سال‌های اخیر، افزایش مکرری را تجربه کرده که همواره مورد اعتراض مردم و دولت بوده است. درسال ۹۱، در اوج اختلافات «صنایع تبدیلی، دامداران و دولت وقت» در مورد قیمت‌گذاری محصولات لبنی، مقرر شد تا مجموعه‌ای بی‌طرف، این موضوع را بررسی کند. قرعه به نام کارشناسان وزارت دادگستری افتاد و آنان با بررسی قیمت تمام شده محصولات لبنی، حق را به صنایع تبدیلی دادند. در خلاصه گزارش منتشر شده، مشخص شد که دامداران حاشیه سودی معادل ۳۸ درصد داشته اند، درحالی‌که صنایع لبنی با کسب حاشیه سود ۵/ ۱ درصدی، پایین‌ترین سود در بین تمام صنایع تولیدی را داشته‌اند. این ارقام توسط سازمان بورس و حسابرسی‌های رسمی نیز تایید شد، اما عده‌ای عامدانه سعی کردند صنایع لبنی را به‌عنوان مجموعه‌ای سودجو و گرانفروش در مقابل مردم و دامداران قرار دهند. ادعایی که دود آن به چشم دامداران، صنایع تبدیلی و مردم رفت و این‌گونه بود که تولید، قربانی سیاست‌های کنترل تورم شد.

۳- با شروع به‌کار دولت یازدهم و حضور افراد مجرب در بخش کشاورزی، انتظار می‌رفت که تصمیمات، از توجیه اقتصادی قوی‌تری برخوردار باشد. تصمیم دولت مبنی بر آزادی صادرات شیر خشک از جمله سیاست‌های درستی بود که موجب ایجاد بازار مطمئن برای خرید شیر خام دامداران و نیز رونق تولید در صنایع تبدیلی و افزایش صادرات شد. تخصیص یارانه برای دامداران به‌عنوان مکمل این حرکت برای چند ماهی ثبات نسبی را به صنعت شیر کشور برگرداند، اما از تیر ماه ۱۳۹۳، ستاد تنظیم بازار به اصرار وزارت کشاورزی، سناریوی جدیدی را انشا کرد که باید قیمت شیر خام از ۱۱۱۰ تومان به ۱۴۴۰ تومان در هر لیتر افزایش یابد. اجرای این تصمیم از آن رو با مشکل مواجه شد که همزمان، آثار این افزایش قیمت در بخش صنایع تبدیلی و تغییر قیمت فرآورده‌های شیری، مورد بحث قرار نگرفت و تنها ناظر به حل مشکل دامداران بود و دولت از سویی علاقه‌مند بود مشکل دامداران را حل کند و از سوی دیگر، تمایلی نداشت که هزینه آن را بپردازد. از این رو، حل این مشکل را متوجه صنایع تبدیلی کرد که توان انجام آن را نداشت.

از سوی دیگر، قبول این مصوبه از سوی صنایع لبنی، معادلات حاکم بر بازار مصرف، صادرات و حاشیه سود صنعت را دچار تغییر می‌کرد. قیمت تمام شده فرآورده‌های لبنی از فرمول ۷۰ درصد قیمت شیر خام + ۳۰درصد سایر هزینه‌ها (شامل دستمزد+ انرژی+ بسته بندی+ توزیع و فروش + هزینه‌های سربار) تبعیت می‌کند. طبق این فرمول، افزایش ۳۰ درصدی قیمت شیر خام، حداقل ۲۱ درصد قیمت تمام شده فرآورده‌های شیری را افزایش می‌داد. از سوی دیگر، آغاز مرحله دوم هدفمندی و افزایش نرخ حامل‌های انرژی، دستمزد و حمل ونقل، از ابتدای سال ۹۳، حداقل ۱۰ درصد قیمت تمام شده صنایع لبنی را افزایش داده بود.

۴- با این وصف، صنایع تبدیلی در صورت اجرای این مصوبه، مجبور به افزایش حداقل ۳۱ درصدی قیمت‌ها بودند، اما معتقد بودند که اجرای این مصوبه، با سه سیاست محوری دولت یازدهم در تناقض است. افزایش ۳۱ درصدی قیمت در مهم‌ترین بخش سبد غذایی، افزایش شدیدی در هزینه‌های خانوار و موج منفی اجتماعی ایجاد می‌کرد و بر خلاف انتظاری بود که با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید در جهت «کنترل تورم» در جامعه ایجاد شده بود. همچنین «سیاست دولت در عبور از رکود اقتصادی» نیز به چالش کشیده می‌شد، زیرا از آنجا که چنین افزایش قیمتی، کاهش شدید مصرف را به دنبال داشت، تمامی بخش‌های مرتبط ازجمله دامداری‌ها و صنایع فرآوری به رکود عمیق تری فرو می‌رفتند. کاهش مصرف شیر نیز، تنها در بخش دندان و پوکی استخوان، ده‌ها هزار میلیارد تومان هزینه روی دست مردم و دولت می‌گذاشت که مغایر با «سیاست سلامت محور دولت» بود. ضمنا کاهش صادرات از دیگر تبعات قطعی پذیرش قیمت جدید شیرخام بود که امکان رقابت و صادرات را سلب و موجبات عدم جذب شیر خام تولیدی کشور را فراهم می‌کرد. با این وصف، صنایع تبدیلی با پیشنهاد افزایش ۱۵ درصدی قیمت محصولات در سال ۹۳، تلاش کردند تا تبعات منفی تصمیم اولیه را به حداقل برسانند. هفت درصد از این افزایش برای جبران هزینه‌های افزایش یافته تولید و هشت درصد آن به دامداران اختصاص یافت، به‌طوری‌که قیمت شیر خام ممتاز از ۱۱۱۰ تومان به ۱۲۵۰ تومان افزایش یافت. گذشت زمان ثابت کرد که تصمیم صنایع لبنی، تصمیمی صحیح و همراستای قانون عرضه و تقاضا بوده است.

۵- سال ۹۴ با اصرار دوباره وزارت جهاد کشاورزی برای افزایش قیمت شیرخام به ۱۴۴۰ تومان آغاز شد، درحالی‌که در شرایط کنونی نه‌تنها دامداران، بلکه صنایع تبدیلی هم با مشکلات فراوانی دست به گریبانند. شیر خشک در بازار جهانی به قیمت ۷۰۰۰ تومان در هر کیلو سقوط کرده و در بازار داخل نیز دولت و برخی شرکت‌های دارای شیر خشک مازاد حاضرند شیر خشک را بین ۷ تا ۸ هزارتومان بفروشند. اجرای غلط سیاست خرید تضمینی شیر خام علاوه‌بر ایجاد فرصت نابرابر برای ۳ درصد شیر خام تولیدی، ۱۰ هزارتن شیر خشک و مقادیر زیادی خامه را علاوه‌بر موجودی‌های قبلی به ذخیره کشور اضافه کرده است. دامداران که تا به حال دغدغه تولید شیر خام و فروش آن را داشتند، حالا با تصمیم دولت باید مشکل فروش شیر خشک و خامه مازاد را نیز حل کنند. دامداران به خوبی واقفند که ۱۰ هزار تن شیر خشک (به‌علاوه ذخیره قبلی شرکت‌ها) همانند یک بمب ساعتی برای قیمت شیر خام خطرناک است و لذا کاهش قیمت شیر خام در برخی استان‌ها، هشداری جدی برای مسوولان است. در بازار جهانی، قیمت شیر خشک و کره روبه کاهش است و حذف سیستم سهمیه بندی تولید شیر خام در اروپا پس از چند دهه (quota system)، احتمال افزایش شدید تولید شیرخام و ریزش قیمت‌ها را بالا برده است. وزارت جهاد کشاورزی تنها مسوول حل مشکل دامداران نیست، بلکه به‌عنوان عضوی از دولت، باید راه حلی همه جانبه پیشنهاد دهد؛ چنانچه گزارش وضعیت سود شرکت‌های لبنی بورسی هم نشان می‌دهد که مشکلات صنایع لبنی، بیشتر از دامداران است. معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور دام نیز به‌عنوان عضو هیات‌مدیره بزرگ‌ترین شرکت لبنی، دسترسی کاملی به تراز مالی تعداد زیادی از شرکت‌های فعال لبنی دارد و از این رو، از وی انتظار می‌رود، دولت را به سمت اتخاذ تصمیماتی سوق دهد که مشکلات را ریشه‌ای حل کند و نباید به‌گونه‌ای وانمود شود که گویا صنایع لبنی در مقابل تصمیمات ستاد تنظیم بازار و دامداران قرار گرفته‌اند.

۶- در روزهای اخیر، برای چندمین بار رسانه‌ها به موضوع افزایش چندباره قیمت لبنیات پرداختند، این در حالی است که بانک مرکزی در آخرین آمار اردیبهشت ماه، اعلام کرد، افزایش قیمت لبنیات در مقایسه با اردیبهشت‌ماه سال گذشته، تنها ۱۴ درصد بوده و این یعنی صنایع لبنی حتی از مجوز ۱۵ درصد افزایش قیمت به‌دلیل شرایط بازار نتوانسته بهره ببرد، بنابراین مجموعه صنعت شیر شامل دامداران و صنایع تبدیلی دچار مشکل هستند و تنها همزبانی دولت و فعالان اقتصادی می‌تواند حلال مشکلات باشد.

۷- هزینه‌های سنگین دولت در بخش درمان، امروز یکی از بزرگ‌ترین مشکلات را رقم زده است. وزارت بهداشت در کنار وزارت جهاد کشاورزی باید به‌طور جدی به موضوع تغذیه پیشگیر بپردازد و بخش مهمی از اعتبارات خود را به این موضوع حیاتی اختصاص دهد. توسعه تولید و مصرف شیر بسیاری از کمبودها را برطرف می‌کند و موجب صرفه‌جویی فراوان در هزینه‌های درمان می‌شود.