ایجاد محرک‌های کار آیی در بخش حمل و نقل

آزاده داوودی

پژوهشگر اقتصادی

استفاده از سوخت های فسیلی پس از انقلاب صنعتی به آزادشدن و انتشار گازهای گلخانه‏ای در اتمسفر منتج شده که این امر نگرانی‏هایی در خصوص تغییرات شدید اقلیمی (گرمایش جهانی) در دهه‏های آینده ایجاد کرده است. میانگین دمای کره زمین طی صد سال گذشته بیش از ۵/ ۰ درجه سانتیگراد افزایش یافته است. شبیه‏سازی مدل‌های اقلیمی تغییرات آب و هوا نشان می‏دهد تا سال ۲۱۰۰ دمای کره زمین یک تا ۵/ ۳ درجه سانتیگراد افزایش می‏یابد.

پدیده گرمایش زمین می‌تواند موجب تغییرات شدید پدیده‏های جوی و میزان بارندگی‏ها شود. در این بین انتشار گاز دی‏اکسید‏کربن به‌عنوان عمده‏ترین گاز گلخانه‏ای بیشترین اثر را در افزایش دما و تغییرات اقلیمی دارد و بررسی‏ها نشان می‏دهد که غلظت گاز دی‏اکسید‏کربن در اتمسفر قبل از انقلاب صنعتی حدود ۲۷۰تا۲۹۰(PPm) بوده و در حال‏حاضر به ۳۳۰ (PPm) رسیده و پیش‏بینی می‏شود در سال ۲۰۲۰ به ۴۸۰(PPm) برسد. از این رو کاهش انتشار گازهای گلخانه‏ای و آلاینده اتمسفر به‌ویژه ترکیبات کربن، هدف مهم سیاست‏های انرژی زیست‌محیطی در جهان قرار گرفته است.مطابق برآورد سازمان بین‏المللی انرژی، بخش حمل‏و‏نقل تا سال ۲۰۲۰ بیشترین مصرف انرژی را نسبت به سایر بخش‌ها خواهد داشت و مسبب اصلی آلودگی هوا و آلودگی صوتی خواهد بود. همچنین از سویی این بخش حلقه اتصال بخش‎های مختلف اقتصاد است و در تمامی ارکان اقتصادی از تولید تا توزیع را تحت تاثیر قرار می‏دهد. بنابراین در هر تلاشی در جهت مقابله با تغییرات اقلیمی به منظور کاهش آلودگی‏های زیست‌محیطی باید کاهش انتشار ترکیبات کربن بخش حمل‏و‏نقل در نظر گرفته شود. در حال حاضر آمار بین‏المللی نشان می‏دهد بخش حمل‏و‏نقل ۲۰ درصد از انتشار دی‏اکسیدکربن و دو سوم از انتشار گاز سمی منوکسیدکربن را بر عهده دارد.

با توجه به بالا بودن سهم بخش حمل‏و‏نقل در آلایندگی‏های زیست‏محیطی، کشور‏های توسعه‏یافته همواره مطالعاتی را در این خصوص انجام داده و متناسب با آن اقداماتی برای کاهش انتشار ترکیبات کربن حاصل از این بخش صورت پذیرفته است. اساس این مباحث بررسی تاثیر انتشار ترکیبات‏کربن بخش حمل‏و‏نقل بر شاخص‏های رشد اقتصادی، رشد جمعیت، کارآیی انرژی، شیوه‏های حمل و نقل، ترکیبات سوخت و سیاست‏های قیمتی به عنوان مهم‌ترین عوامل تاثیر‏گذار هستند که با توجه به این موارد اقداماتی مانند کاهش طول حمل‏و‏نقل جاده‏ای و تمرکز بازار(رشد اقتصادی)، محدود کردن استفاده از خودروی شخصی از طریق مالیات بر خرید وسایل نقلیه، سیاست های تشویقی ترویج حمل‏و‏نقل عمومی و کاهش حمل‏و‏نقل جاده‏ای (رشد جمعیت و شیوه حمل‏و‏نقل)، سیاست های مشوق و محرک افزایش کارآیی وسایل نقلیه مانند سیاست‏های تبعیضی در مالیات و پرداخت عوارض زیست‏محیطی برای خودروهای با فناوری کارآتر و آلایندگی کمتر (کارآیی انرژی)، سیاست‏هایی محرک استفاده از سوخت‏های کربن پایین‏تر مانند برق و سوخت‏های زیستی(ترکیب سوختی) و وضع سیاست‏های مالیاتی مستقیم و غیر‏مستقیم بر سوخت (سیاست‏های قیمتی) انجام شده است.مطابق آخرین آمار ترازنامه انرژی ۱۳۹۱، بخش حمل‏و‏نقل حدود ۲۵ درصد کل انرژی کشور را مصرف کرده بود که پس از بخش خانگی و تجاری دومین بخش پرمصرف انرژی کشور بوده است. این بخش بیشترین سهم از انتشار انواع گازهای آلاینده را در بین بخش های مختلف دارد، به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۱ حدود ۲/ ۹۷ درصد از انتشار منوکسیدکربن و ۴/ ۲۳ درصد از دی‏اکسید‏کربن از این بخش متصاعد شده که تمامی این شاخص‏ها بالاتر از میزان متوسط بین‏المللی است.

بنابراین اهمیت توجه به انتشار ترکیبات کربن در کشور دوچندان است. نتایج بررسی تحلیل تجزیه‏ای انتشار در بخش حمل‏و‏نقل در کشورهای در حال توسعه مانند ایران نشان می‏دهد، اثر رشد جمعیت و رشد فعالیت اقتصادی دو عامل مهم در افزایش انتشار ترکیبات کربن در بخش حمل‏و‏نقل هستند. بنابراین افزایش ابعاد و وسعت خدمات حمل‏و‏نقل به مصرف بیشتر انرژی و انتشار آلودگی منتج می‏شود. در مقابل افزایش کارآیی انرژی می‌تواند بیشترین تاثیر را بر کاهش انتشار ترکیبات کربن داشته باشد. برای اتخاذ راهکارهای کاهش انتشار آلایندگی بخش حمل‏و‏نقل در ایران بر اساس تجربیات جهانی؛ لازم است چالش‏های مرتبط بررسی شود که برخی از این موارد به شرح زیر است.

- کمبود امکانات زیربنایی و زیرساختی در بخش حمل‏و‏نقل مطابق رشد جمعیت و فعالیت‏های اقتصادی.

- فرسودگی و عمر بالای ناوگان حمل‏و‏نقل کشور در شقوق مختلف(در سال ۱۳۹۲عمر ناوگان حمل‏و‏نقل بار جاده‏ای، اتوبوس، مینی‏بوس و سواری به‏ترتیب به ۴/ ۱۷، ۱۳،۲۵.۶ و ۵/ ۸ سال، ریلی ۲۹ سال و هوایی ۱۹ سال اعلام شده‏است).

- پایین بودن بهره‏وری انرژی حمل‏و‏نقل به دلیل عدم گسترش استفاده از فناوری و روش‌های نوین و هوشمند.

- پایین بودن قیمت سوخت جاده‌ای و به تبع آن قیمت تمام شده پایین در بخش حمل‏و‏نقل جاده‏ای و استفاده بیش از ظرفیت از حمل‏و‏نقل جاده‏ای کالا و مسافر.

-گستردگی پدیده خودمالکی ناوگان جاده‏ای (خودرو خصوصی) و ناکافی بودن شرکت‏های توانمند حمل‏و‏نقل جاده‏ای.

- وجود قیمت‏های تکلیفی و غیر‏رقابتی در زیربخش‏های ریلی و هوایی و زیان‏ده بودن فعالیت‏ها در این بخش‏ها.

- ترکیب نامناسب بخش حمل‏و‏نقل در زیربخش‏ها و پرهزینه بودن ساختار حمل‏و‏نقل کشور به دلیل بالا بودن سهم حمل‏و‏نقل جاده‏ای باوجود مصرف بالای سوخت، فرسودگی ناوگان جاده‏ای، ناامن بودن جاده‏های کشور و افزایش تصادفات جاده‏ای و تحمیل تلفات جانی و مالی.

در خصوص این بند لازم به توضیح است، در حال‏حاضر جابه‏جایی حدود ۹۵ درصد بار و مسافر کشور ازسوی زیربخش جاده‏ای صورت می‏گیرد، سهم ارزش‏افزوده این زیربخش از حمل‏ونقل کشور ۸۰ درصد است. این زیربخش ۹۴ درصد انرژی بخش حمل‏و‏نقل را مصرف و ۹۳ درصد ترکیبات کربن در بخش حمل‏و‏نقل منتشر می‏کند. در حالی که حمل‏ونقل ریلی کم‏آلاینده‏ترین نوع حمل‏ونقل است و ۷۰۰ برابر امن‏تر از حمل‏ونقل جاده‏ای و ۲۰۰ برابر امن‏تر از حمل ونقل هوایی است. بنابراین متاسفانه بخش حمل‏و‏نقل ریلی باوجود مزایای مصرف سوخت و آلایندگی کمتر و ایمنی و رفاه بالاتر و تاکید بر توسعه این بخش در برنامه‏های توسعه و اسناد بالادستی، نتوانسته جایگاه مناسبی در ترکیب حمل‏و‏نقل‏کشور پیدا کند.با توجه به مطالب بیان شده در ایران راهکارهایی در خصوص کاهش انتشار بخش حمل‏و‏‏ نقل می‏توان در نظر‏ داشت:

- ایجاد مشوق و محرک افزایش کارآیی وسایل نقلیه و امکانات زیر بنایی در تمامی زیربخش‌های حمل‏و‏نقل با توجه به تاثیر تغییرات شدت انرژی بر کاهش انتشار ترکیبات کربن.

-ارتقای کیفیت و عملکرد ناوگان خودروهای عمومی ایران و سیاست هایی تشویقی به منظور استفاده بیشتر از وسایل حمل‏و‏نقل عمومی به جای ماشین شخصی.

- استفاده از وسایل نقلیه با انتشار کمتر و سیاست‏های محرک استفاده از سوخت‏های کربن پایین‏تر و بهبود کیفیت انواع سوخت‏های قابل عرضه در کشور (با توجه به تاثیر ترکیب سوختی بر کاهش انتشار).

- ایجاد سیاست های تشویقی برای حضور بخش خصوصی در توسعه زیربخش‌های حمل‏و‏نقل و ایجاد تلفیق منابع دولتی- خصوصی برای توسعه طرح‏های زیربنایی.

- بهینه‏سازی زیرساخت‏های استراتژیک و تقویت حمل‏و‏نقل چندوجهی و هماهنگی و تنظیم روش‏های ترکیبی حمل‏و‏نقل جاده‏ای، ریلی، دریایی و هوایی و...(به‌ویژه معطوف شدن حمل‏و‏نقل جاده‏ای به سمت ریلی).

اتخاذ این سیاست ها سبب کاهش میزان تخریب محیط زیست می‏شود و با مشارکت کلیه طرف‏های ذی‌نفع (تولید‏کنندگان خودرو، مصرف کنندگان و تولید‏کنندگان سوخت) می‌توان به میزان قابل توجهی از میزان انتشار این بخش کاست.