تراکم فروشی و زیباسازی

ماجرای تزئین ظاهری شهرها به خصوص کلا‌ن‌شهرهای کشور از جمله شهر تهران، به جای توجه به توسعه واقعی و ساخت فضاهای مفید در مجموعه‌های شهری، موضوعی است که از دیدگاه من به حدود ۲۵ سال پیش برمی‌گردد. پس از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سال ۶۸، قرار شد نوسازی شهر تهران از محل درآمدهای شهرداری پایتخت و در واقع بدون کمک دولت، انجام شود. در پی این سیاست، این نوسازی‌ها عمدتا از محل درآمدهای ناشی از فروش تراکم و تبدیل کاربری‌ها صورت گرفت. شهرداری این درآمدها را اولا برای احداث و تکمیل شبکه معابر شهری در طرح جامع اول شهر تهران نیاز داشت و ثانیا باید این درآمدها را صرف توسعه زیرساخت‌های شهر به ویژه شبکه ارتباطی شاه راه‌ها و بزرگراه‌های درون شهری می‌کرد.

از سوی دیگر نظافت شهر و تامین تجهیزات شهری، از دیگر مقاصد هزینه‌ای شهرداری به حساب می‌آمد که باید برای تامین هزینه‌های مربوط به آن شهرداری از محل درآمدهای خود اقدام می‌کرد. توسعه فضای سبز، پرداخت حقوق کارمندان، آتش نشانی و سایر خدمات شهری نیز هزینه‌های دیگر شهرداری در این زمینه به حساب می‌آید که تامین آنها بر عهده مجموعه مدیریت شهری قرار دارد. اما می‌توان گفت شهرداری تهران تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، شهرداری شایسته پایتخت نبود و باید این جریان اصلاح می‌شد که این بهبود و اصلاح رویه هم نیاز به کسب درآمد داشت. مشکل اساسی در اداره شهر تهران دقیقا از آنجا شروع شد که شهرداری برای تامین هزینه‌های اداره شهر ناگزیر به فروش تراکم و تغییر کاربری شد و در واقع ساخت‌وسازهای بی‌رویه بدون توجه به ظرفیت‌های شهر انجام گرفت. در واقع مهم‌ترین گرفتاری شهر تهران اضافه باری است که طی ۲۵ سال گذشته به لحاظ حجم بالای فروش تراکم و ساخت‌و‌سازهای بی‌رویه به آن تحمیل شده است.

در گذر زمان و در بسیاری موارد شاهد تغییر کاربری‌های گسترده زمین‌های مسکونی برای ساخت برج‌های تجاری و اداری بوده‌ایم و در واقع از آن زمان تاکنون همواره شاهد گسترش سرطانی فضاهای اداری و تجاری در زمین‌های مسکونی بوده‌ایم. این در حالی است که طی سال‌های گفته شده تاکنون وابستگی پایتخت به درآمدهای ناشی از فروش تراکم و تغییر کاربری به جایی رسیده است که شهرداری‌ها نمی‌توانند این درآمدها را رها کنند؛ شهر گرفتار شده است و طی این مدت نه تنها شهرداری‌ها بلکه دولت هم به شدت به مزایای ناشی از ساخت‌وساز همچون افزایش اشتغال و کمک به تولید صنایع ساختمانی مبتلا شده‌ است. از سوی دیگر، در اینکه زیباسازی شهرها و توجه به تزئین معابر و محیط‌های عمومی شهری و اجرای پروژه‌های مختلف موضوع بدی نیست تردیدی وجود ندارد؛ اما زمانی که شهر درگیر مسائل و بحران‌های عمیق‌تری است موضوع زیباسازی و تزئین در مراحل بعدی اولویت قرار می‌گیرد. در بسیاری موارد این شائبه ایجاد می‌شود که مجموعه‌های مدیریت شهری در شهرهای مختلف صرفا برای انجام اقدامات نمایشی و بهبود وجهه مدیریتی خود نزد افکار عمومی اقدام به ظاهرسازی‌های این‌چنینی می‌کنند. این در حالی است که هر چند این زیبایی‌ها و زیباسازی‌ها در شهر مطلوب است؛ اما در شهرها و کلا‌ن‌شهرهایی که اساس و بنیاد آنها به واسطه ساخت‌وسازهای بی‌رویه و تغییر کاربری‌های گسترده در حال نابودی است، زیبا کردن ظواهر در بسیاری موارد اقدامی مبالغه‌آمیز تلقی خواهد شد.

از طرف دیگر، در صورتی که زیباسازی‌ها مطابق با اصول و استانداردهای شهرسازی و معماری صورت می‌گرفت، باز هم جای صحبت کمتری وجود داشت؛ اما در بسیاری موارد دیده می‌شود، این زیباسازی‌ها خارج از چارچوب‌ها و اصول مرتبط انجام می‌شود؛ به طوری که در برخی موارد این زیباسازی‌ها نه تنها مبالغه‌آمیز خواهد بود، بلکه ممکن است به ابتذال هم کشیده شود.

مجید غمامی

کارشناس ارشد معماری و شهرسازی و مدیر سابق طرح مجموعه شهری تهران در طرح‌های آماده‌سازی